Dəmirqapı və ya qədim variant ilə Temir Qapıq — tarixi dövrlərdə Orta Asiyanın Mavəraünnəhr hissəsinin cənub bölgələrində yerləşmiş olan tarixi məşhur keçid. Qəbul edilmiş fikirlərə görə, bu yer Bəlx şəhərini Səmərqəndə bağlayan yol üzərində qayalıq keçid və ya dağ boğazı idi. Səkkinci əsrin ilk on illərindən tarixləndirilən türk runic hərfli abidələrində Temir Qapıq topinimi tez-tez anılmaqdadır.
| Dəmirqapı | |
|---|---|
 | |
| 38°13′31″ şm. e. 66°54′10″ ş. u. | |
| Ölkə | |
| Yerləşir |
.svg){kind=small} Əfqanıstan
|
Mövqe
Tonyukuk abidəsindən göytürklərin İnci çayını (Amudərya) keçərək düşmənlərini Dəmirqapının ö tərəfinə qovub imperiyanın hüdudlarını Göytürk abidələrində daima imperiyanın qərb sərhədləri sayılan Dəmirqapı keçidinə qədər genişlətmiş olduqlarını bilirik. Qəbul edilmiş fikirlərə görə, bu yer Bəlx şəhərini Səmərqəndə bağlayan yolun üzərində qayalıq keçid olmuşdur. Tomsenə görə, 12–20 m genişliyində, 3 km uzunluğunda dar dağ keçidi dünyanın ən möhtəşəm şeylərindən biridir.
Ən məşhur Dəmirqapı heç şübhəsiz Göytürk abidələrinin bayaq adı keçən Mavəraünnəhrdəki Baysun-tau dağında, bü günki Dərbənd adlı kəndin yaxınlığında, köhnə Səmərqənd-Tirmiz yolu boyunda yerləşməkdədir. Birinci dəfə boğazdan 630-cu ildə keçən və bu ətrafları bu sözlərlə izah edən məşhur çinli səyyah Hiuan-tsanq demişdir:
|
Cənub-şərqdə, dağlarda təxminən iki yüz li (təxminən 540 metr) qət etdi və Dəmir Qapıya girdi. Sağda və solda fövqəladə yüksəklikdə, bir-birinə parallel iki dağ arasında olan boğazlara bu ad verilmişdir. Dağlar çox dar və üstəlik dik uçurumlarla əhatəli bir keçi yolu ilə bir-birindən ayrılmışdır. Bu dağların hər iki yamacı da dəmir rəngli daş divar görünüşündədir. Keçid yerinə dəmirlə sağlamlaşdırdıqları iki qanadlı qapı yerləşdirmişdirlər. Qapı qanadlarına da bir sürü dəmir zınqırov asılmış, aşılması çətin və çox yaxşı qorunmuş olduğu üçün bu keçidə bugünkü adını taxmışdırlar. |
|
Şurab (Şurob) çayının nisbətən geniş vadisi 9-10 kilometrə qədər uzanır. Cənubdan, dərə Susyztau silsiləsi ilə (Susiztag), şimaldan Sarymas dağı ilə (1886 m) ilə həmsərhəddir. Bundan əlavə, kiçik Çak-Çak (Çakçak) çayının vadisi Akrabatski aşırımına aparır. Şurab (Şurob) çayının vadisinin şimal tərəfində yerli Kurqanak və ya Kurgan Sherhodzha kimi tanınan güclü bir qala (təxminən 80 × 50 m) qalıqları vardır. Yüksək gərginlikli elektrik xətti üçün dayaqlar inşası zamanı daş və palçıq kərpicdən hazırlanmış qalanın divarları dağıdıldı. Təxminən qalanın ortasından qala divarını Surabaya aparır. Digər bir divar, qala yerindən cənub-şərqdən şimal-qərb istiqamətində olan Şurab vadisi üzərində 400 m-dən çox məsafəyə qalxan qayalı bir qayanın üstü boyunca uzanır. İkinci divarın ümumi uzunluğu təqribən 1,5 km, hündürlüyü 2 metrdən 5 metrə qədərdir. Xarici və içəridən divar kvadrat xam kərpicdən (32 × 32 × 11 və 33 × 33 × 11 sm) hazırlanmışdır. Döşəmə eni 2 və 2,5 m, təməldəki divarın eni təxminən 6,5 m, divarın daxili boşluğu daş və torpaq blokları ilə doldurulmuşdur. Dərbənddən cənubda, Şurabadın sol sahilində orta əsr karvansarayının xarabalıqları, bir neçə Xumdanlar var və yaxınlığında köhnə kanalın kanalı izlənilir.
Orxon abidələrində Dəmir Qapı
Dəmir Qapı keçidi mətnlərdəki forması ilə Temir Qapıq Orxon abidələrinin bir çox yerində qeyd edilmişdir.
|
|
kuurıgaru yençü ügüz keçe temir kapıgka tegi süledim yırıgaru yir bayırkuu yiriŋe tegi süledim bunça yirke tegi yorıtdım ötüken yışda yig idi yok ermiş Azəbaycanca: …qərbdə İnci çayını keçərək Dəmir Qapıya qədər ordu göndərdim, şimalda Yır Bayırku torpaqlarına qədər ordu göndərdim, bu qədər diyara qədər (ordularımı) yeritdim (və anladım ki) Ötükən daölarından daha yaxşı bir yer heç vaxt olmamışdır.
|
|
Həmçinin bax
İstinadlar
- (PDF). 2018-01-15 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-21.
- Vilhelm Thomsen, Inscriptions de l‘Orkhon déchifrées. MSFOu. 1896, s. 137
- Vilhelm Thomsen, Orhon Yazıtları Araştırmaları, Türk Dil Kurumu, Ankara 1993, s. 207
- Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1986, s. 24, 28, 32, 36, 46, 114, 116, 138.
- Encyclopaedia of Islam. II, s. 204/a, II, s. 115/b.
- Talât Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2006, s. 20-21. ISBN 975-16-0065-0