Uqandanın şimalında yaşayırlar: lanqolar (Şimal vilayətinin cənubunda, Kyoqo gölündən şimalda 1,7 mln. nəfər); açolilər [özlərini akoli adlandırırlar; Şimal vilayətində 1,3 mln. nəfər (2010); 50 min nəfərdən çox həmçinin Sudanın cənubunda Şərqi Ekvatorial vilayətinin cənub qərbində Açoli dağında yaşayır]; kumanlar (ikumamalar, ikokolemular, ako kolemular; Kvania və Kyoqo gölləri arasında, Şərq vilayətinin şimal qərbində Kaberamaido dairəsində təqribən 200 min nəfər).

Uqandanın cənub şərqində (Şərq vilayətinin şərqində Tororo dairəsi) copadholalar (padho lalar, damalar, budamalar; 480 min nəfər), Keniyanın cənub qərbində, Viktoriya gölündən şərqdə (Nyanza əyaləti) coluolar yaşayırlar. Alurlar (özlərini coalur adlandırırlar) Albert gölündən şimal qərbdə (Uqandanın Şimal vilayətinin cənub qərbində, Nebbi dairəsində 640 min nəfər və Konqo Demokratik Respublikasının şimal şərqində, Yuxarı Konqo əyalətinin şərqində 880 min nəfər) məskunlaşmışlar. Ümumi sayları 10 mln. nəfərdən çoxdur (2009). Nilboyu dillərin qərbi luo qrupunun cənub yarımqrupuna daxil olan dillərdə danışırlar. Dindarların əksəriyyəti xristiandır, müsəlmanları da var.

Rəvayətə görə, Cənubi Loular indiki əraziyə 15–17-ci əsrlərdə Cənubi Sudandan gəlmiş və avtoxton xalqları qismən özlərinə tabe etmişlər. 17-ci əsrin sonlarından Cənubi Loularda icma birlikləri (ruot) formalaşmışdır. 20-ci əsrin sonları – 21-ci əsrin əvvəllərində açolilər Uqandadakı vətəndaş müharibəsində fəal iştirak edirlər: üsyançıların başçısı və Uqanda Hərbi Şurasının sədri Tito Okello (1985–86), Müqavimət ordusunun lideri C. Koni və b. açolilərin nümayəndəsidir. ABŞ sabiq prezidenti B. Obamanın atası coluo mənşəlidir.

Ənənəvi mədəniyyətləri Şərqi Afrikanın Nilboyu xalqları üçün səciyyəvidir. Toxa əkinçiliyi (darı-elevsina, kalış, paxlalı bitkilər, küncüd, maniok), yarımköçəri və köçəbə maldarlıq (qaramal və davar), ovçuluqla məşğul olurlar. Sənət sa hələri dəmirçilik, hörmə, ağac üzərində oyma, dəri emalıdır. Dairəvi evlərin karkası gillə suvanmış budaqlardan hörülür, dam örtüyü dirəklər üzərindəki talvardan ibarətdir. Şimali luolarda olduğu kimi taxıl anbarları da var. Ənənəvi geyimləri dəri və lifdən hazırlanır. Alurlarda kasta bölgüsü, əmək bölgüsü ilə əlaqədar yaş sinifləri sistemi mövcud idi.

Ənənəvi sosial təşkilatlanmanın əsasını kənd və böyük ailə icmaları, həmçinin qohumluğu ata xətti ilə hesablanan qəbilələr təşkil edir. Dəfn mərasimlərində iştirak etmək öhdəliyi üzrə qəbilələr iki-iki birləşir. Qohumluq bildirən terminlər sistemi bifurkativ tiplidir. Açoli şair və antropoloq Okot p’Bitekin yaradıcılığı məlumdur.

• Cənubi Sudan
• Efiopiya
• Şərqi Afrika