Qədim romalıların gəlişindən əvvəl Balkan yarımadasının ərazisində çoxsaylı İlliriya tayfaları yaşayırdılar. Bu tayfalar arasında indiki Bosniya və Herseqovina ərazisində liburniyalılar, yapodlar (yapidlər), skordisklər yaşayırdılar. Eramızdan əvvəl IV əsrdə keltlər Bosniyaya soxulub yerli əhaliyə qarışdılar. İliriyalılar yalnız eramızdan əvvəl III əsrdə kifayət qədər güclü müstəqil dövlət qura bilmişdilər. Ancaq bu dövlət Roma ilə bir sıra qanlı döyüşlərdən sonra dağıldı.

Roma imperiyasının tərkibində olan müasir Bosniya və Herseqovinanın ərazisi İlliriya əyalətinin bir hissəsi idi. Bu da öz növbəsində Dalmatiya (Bosniya və Herseqovinanın dağlıq və cənub hissəsi) və Pannoniya (Bosniyanın şimalı) əyalətlərinə bölünürdü. Eramızın 6-9-cu illərindən başlayaraq romalılara bu bölgəni daimi olaraq idarə etmək imkanı verildi. Bu dövrdə İlliriya əhalisinin romanlaşması, daha da inkişaf etmiş iqtisadiyyatın yaradılması, habelə ticarətin çoxalması prosesi başladı. O dövrdə yerli sakinlər əkinçiliklə məşğul olurdular. Onlar əsasən heyvandarlıq, ovçuluq və taxılçılıqla məşğul olurdular. Romalılar fermalar, kənd ətrafı villalar, hamamlar və məbədlər tikirdilər.

Bu gün Bosniya və Herseqovinaya aid olan ərazinin əksər hissəsi Roma dövründə, Dalmatiya əyalətinə aid idi. Bu əyalət öz adını ən məşhur yerli "Dalmata" tayfasından götürüb. Dalmatiyanın sərhədləri (Albaniya) boyunca İstriyadakı mənsəbinə qədər çatırdı. Daha sonra imperator Diokletian bölgənin sərhədlərini bir qədər dəyişdirdi.

Əyalətin ən əsas şəhəri Qədim Salona idi. Bütün yollar burada kəsişirdi. imperiya Qərb və Şərq hissələrinə bölündükdən sonra Salona onların arasında olan sərhəd yoluna çevrildi.

Pannoniya əyaləti cənubda Dalmatiya, qərbdə İstriya və Norik, cənub-şərqdə isə Myoziya ilə həmsərhəd idi. 166-cı ildə Pannoniyanı talan etdikdən sonra imperiyanın tənəzzülünün əlamətləri başladı. imperator Diokletianın ölkədə iqtisadi və inzibati islahatlar aparmaq cəhdləri vətəndaş müharibələrinə və iqtisadi qeyri-sabitliyə gətirib çıxardı. Onun islahatlarını Böyük Konstantin davam etdirdi.

Romalılar tezliklə aşkar etdilər ki, Bosniyada gümüş, mis, dəmir və qurğuşun kimi zəngin mineral yataqları var. nəhəng gümüş mədənləri yarandı. Kupresdə mis, Varesedə dəmir, Tuzla adalarında duz hasil edilməyə başlandı. Ərazinin və mədən sənayesinin inkişafını sürətləndirmək üçün romalılar bir sıra yaşayış məntəqələri, yollar və hərbi şəhərciklər saldılar. Bunlar həm də ticarətin inkişafına töhfə verərək, Bosniyada Roma hökmranlığının qurulmasına şərait yaratdı. Ən vacib yollar İlliriyanın paytaxtı Salonadan (Xorvatiyanın müasir Split şəhəri yaxınlığında) bütün istiqamətlərə açılırdı.

Romalıların Bosniyada hökmranlığı yerli əhalinin romanlaşması ilə müşayiət olundu. Yerli xalq Roma dinini qəbul etdilər, latın dilindən və əlifbasından istifadə etməyə başladılar. Bununla da onlar “etnik kimliklərini itirdilər”. Bununla bərabər, Bosniya ərazisi Roma imperiyasının müxtəlif yerlərindən - əsasən də İtaliyadan gələn bir çox mühacirlər ilə məskunlaşdırıldı. Onlar həm Roma veteranları, həm də kolonistlər idi. Yerli Roma legionları əsasən iliriyalıların özlərindən yığılırdı. Artıq 2-ci əsrin sonunda bölgə sonradan Roma imperatoru olmuş bir sıra qubernatorlar və rəhbərlər üçün hərbi güc mənbəyinə çevrildi. Onlardan birincisi olan , Praetorian Qvardiyasını dağıtdı və onu İlliriya qoşunları ilə əvəz etdi.

Roma imperatoru Diokletian inzibati islahat keçirərək, ölkənin Şərq və Qərb hissələrinə bölünməsini tətbiq etdi. 297-ci ildə Şərqin və Qərbin arasında sərhədə çevrildi. Bunun "bəşəriyyət baxımından" bu günə qədər də doğru bir addım olduğuna inanılır. Diokletianın islahatlarını imperator Konstantin də davam etdirdi. O öz iqamətgahını getdikcə çoxalan barbar hücumları səbəbi ilə təhlükə altında Romadan köçürdü. Beləliklə, Bizans şəhərində “yeni Roma” yaradıldı və bu şəhər daha sonra Konstantinopol (indiki İstanbul) adlandı.

• Noel Malcolm. Bosnia A Short History, Macmillan London Limited, 1994.
• Umjetničko Blago Bosne i Hercegovine // several authors, Svjetlost, Sarajevo, 1987.