Azərbaycan ruslar tərəfindən işğal edildikdən sonra ölkələrini tərk etmək məcburiyyətində qalan Azərbaycan ziyalıları müstəqilliklərini bərpa etmək üçün milli mübarizələrini Azərbaycandan kənarda da davam etdirdilər. Onlar özlərinə mərkəz seçdikləri yerlərdə milli mübarizəni davam etdirməyə çalışırdılar. Bu mərkəzlərin ən əhəmiyyətlilərindən biri də İstanbul idi. Azərbaycan Milli Hərəkatını yaşatmaq, Rusiyada yaşayan xalqların dərdlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün ilk dəfə 1922-ci ildə İstanbulda “Yeni Qafqaz” adlı jurnal nəşrə hazırlanmışdır. Jurnal sabiq Buxara Respublikası Prezidenti Osman Hocanın adı ilə yayıma başlamışdı. Ayda iki dəfə nəşr olunan jurnalın 1927-ci ilə qədər 94 nömrəsi işıq üzü görmüşdü. Mühacirət dövründə çıxan bir çox qəzet, jurnal və kitabların redaktoru olmuş Mirzə Bala Məmmədzadə “Yeni Qafqaz”ı “təkcə azərbaycanlıların deyil, rus əsarətində olan bütün türklərin ilk jurnalı” adlandırırdı. Jurnalda Azərbaycandan başqa Dağıstan, Gürcüstan, Polşa, Rusiya, İran və Türkiyə ilə bağlı xəbərlərə tez-tez yer verilirdi . Sovet İttifaqının güclü təzyiqi nəticəsində 1927-ci il sentyabrın 1-də “Yeni Qafqaz” jurnalı bağlandı.

Mühacirlər bu təzyiqlərdən çəkinməyərək “Azəri Türk”, “” və “Odlu Yurd” jurnallarını nəşr etdilər. Bu jurnalların proqramı da “Yeni Qafqaz”la eyni idi. Sovet İttifaqının təzyiqləri artdıqca qaçqınların vəziyyəti daha da çətinləşirdi. Nəticə də, bu jurnallar da bağlandı.

Türkiyədə azərbaycanlı mühacirlərin nəşr etdiyi ilk həftəlik siyasi və sosial-ictimai qəzet Bildirişdir. Mirzə Bala Məmmədzadənin rəhbərliyi ilə nəşrə başlayan qəzetin ilk nömrəsi 7 avqust 1930-cu il cümə axşamı günü işıq üzü görmüşdür.

Rusiyada baş verən hadisələri dünya ictimai rəyinə çatdırmağı qarşısına məqsəd qoyan Bildiriş qəzeti ilk nömrəsinin birinci səhifəsində dərc etdiyi təqdimatda qəzetin məqsədi və məzmunu ilə bağlı aşağıdakı cümlələrə yer vermişdi:

Qəzetin proqramını açıqladığı bu təqdimatdan da anlaşılacağı kimi Bildiriş Türkiyədəki siyasi və ictimai vəziyyətlə bağlı məlumat verəcəyini, eyni zamanda Azərbaycanda başda olmaqla Türküstan, İdil-Ural, Şimal Qafqaz, Krım, Gürcüstan və Ukrayna baş verən prosesləri çatdıracağını açıqlamışdır.

Dörd səhifəlik qəzetin birinci səhifəsində “Bildiriş” imzası ilə dərc olunan başlıqla yanaşı Rusiyada baş verən digər hadisələr, o cümlədən Azərbaycanla bağlı xəbərlərin əhəmiyyətindən bəhs edilərkən, ikinci səhifədən digər ölkələrə dair xəbərlər davam edirdi. Aşağı hissədə xarici ölkələrlə bağlı hadisələrə yer verilmiş, vaxtaşırı silsilə yazılar dərc olunmuşdu. Üçüncü səhifənin bir hissəsi Türkiyəyə həsr olunduğu halda, xatirə kitabının nəşrinə də cəhd edilmişdi. Dördüncü səhifədə Türk Dünyası xəbərləri və birinci səhifənin davamı olan xəbərlər yerləşirdi.

Qəzet ilk sayından etibarən verdiyi sözə və məzmununa sadiq qalmağa çalışmışdı. Birinci sayda; “Sovet Rusiyasında”, “Amerikada GPU”, “Qafqazda siyasi vəziyyət”, “Son xəbərlər”, “Yeni rus-çin qarşıdurması?”, “İki ayda 18000 vəzifə” məqalələri dərc edilmiş və bir elan verilmişdir. Elanda “Solovkidə gördüklərim... Növbəti sayımızda Solovkinin maraq dairəsində olan gənc azərbaycanlı istiqlal fəalının maraqlı xatirələrini oxuyun!” cümlələri yer alırdı.

Bildiriş qəzeti də digər mühacir nəşrləri kimi rusların təzyiqinə məruz qalmışdı. Ona görə də qəzetin nəşr olunduğu müddətdə bəzi məqalələr anonim olaraq dərc edilmiş, bəzi müəlliflər isə ixtisar və ya təxəllüslərdən istifadə etməli olmuşdu. Bu səbəbdən də müxtəlif mənbələrdə qəzetin naşirləri və yazarları haqqında müxtəlif məlumatlar vardır. Ancaq bir çox mənbə, nəşriyyat və müəllif; Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə,Krımlı Cəfər Seyidəhməd, Əbdülqadir İnan (Fəthilqadir Süleymanov) adlar üzərində razılaşmışdır.

1930-cu ilin 7 avqustunda nəşrə başlayan qəzetin ilk sayının imtiyaz sahibi A.Kazımzadə, məsul müdiri Kamal olmuşdur. Lakin qəzetin 45-ci sayından məsul müdir vəzifəsini B. Süleyman, 56-cı saydan etibarən isə Ümumi Nəşriyyat və Yazı İşləri müdirliyi M.B.Məmmədzadə tərəfindən yerinə yetirilmişdir.

Xaləddin İbrahimlinin yazdıqlarına görə B. Süleymanov və Mirzə Bala Məmmədzadə eyni şəxs idi. Lakin Əli Hüseynoğlu bu məlumatı təkzib edərək əksinə B. Süleymanovun Mirzə Bala yox Əbdülqadir İnan olduğunu yazmışdı.

Bildiriş qısa müddətli nəşr olsa da, Azərbaycanın istiqlal mübarizəsinin mühüm sütununu təmsil edirdi. Çünki Bildirişin müəllifləri zəngin ömür sürən, siyasi keçmişi olan, yüksək həyat təcrübəsi olan ziyalı insanlar idi. Bildiriş ətrafında toplaşan bu şəxsiyyətlərin ideya və mülahizələrinə Azərbaycan xalqı böyük əhəmiyyət verirdi. Bu şəxsiyyətlərin başında Rusiyanın Azərbaycan siyasətinə qarşı mübarizə aparan və mübarizəsini yorulmadan davam etdirən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dayanır.

Mirzə Bala Məmmədzadə “Bildiriş”in məsul meneceri idi və qəzet hətta onun rəhbərliyi ilə nəşr həyatına başlamışdır. Mirzə Bala Bildirişdə “Mirzə Bala”, “M.B” kimi ixtisar və imzalardan istifadə etmişdir. Onun tərəfindən qələmə alınan və 13 sayı ərzində yayımlanan "Azərbaycanda kəndli hərəkatları" məqalələri Kommunist Partiyasının həyata keçirməyə çalışdığı praktikaların yanlışlığına diqqət çəkirdi.

“Bildiriş” qəzetinin 10 sentyabr 1931-ci ildə çapdan çıxmış 58-ci nömrəsindən sonra bağlanması ilə M. B. Məmmədzadə, M. Ə. Rəsulzadə və s. immiqrantlar Türkiyəni tərk etmək məcburiyyətində qaldılar.

“Bildiriş” qəzetinin sahibi kimi fəaliyyət göstərən Abbasqulu Kazımzadə 1905-ci ildə Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasına üzv olmuş və 1911-ci ildə Müsavat Partiyasının yaradılmasında qabaqcıl şəxslərdən biri olmuşdur. Kazımzadə 1918-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamentində də çalışmışdır. Abbasqulu Kazımzadə də Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalından sonra M. Əmin Rəsulzadə ilə birlikdə Azərbaycanı tərk edənlərdəndir. O, “Bildiriş” dən əvvəl Rəsulzadənin baş redaktorluğu ilə “Odlu Yurd” jurnalında çalışmışdır.

Əbdülqadir İnan (Fəthəlqadir Suleymanov)

  Əsas məqalə: Əbdülqadir İnan

“Bildiriş”qəzetinin geniş mövzuları işıqlandırmasında Sovet İttifaqının hər bölgəsində xəbərlər çıxaran, məqalələr yazan ziyalıların, yazıçıların olması böyük rol oynadı. Bu yazarlardan biri də “Bildiriş” qəzetində “B.Süleyman” imzası ilə fəaliyyət göstərən Əbdülqadir İnandır. Əsl adı Fəthəlqadir Süleymanovdur. O, azərbaycanlı mühacirlərin qəzet və jurnallarında məqalələr dərc etdirmiş, Odlu Yurd və Bildiriş qəzetlərində çalışmışdır. Bildiriş qəzetinin ilk sayında “Əsas Sahib: A. Kazımzadə, Məsul Müdir: Kamal” olduğu görünsə də, 1931-ci il iyunun 11-dən avqustun 13-dək nəşr olunan 13 nömrədə “Əsas sahibi: A. Kazımzadə, məsul müdir: B. Süleyman” yazısına rast gəlirik. Bundan əlavə, M.Ə. Rəsulzadənin redaktorluğu, A. Kazımzadənin rəhbərliyi, Kamal və B. Süleymanın məsul müdirliyi ilə Odlu Yurd jurnalı nəşr edilmişdir. “Bildiriş” qəzetinin 4 iyun 1931-ci il tarixli 44-cü sayından başlayaraq 25 iyun 1931-ci il tarixli 47-ci nömrəsinə qədər “Başqırdıstan məsələsi və Başqırd əməliyyatı” başlığı altında “Müəllif: Başqırdıstanlı Abdulkadir” imzası vardır. Buradan da anlaşıldığı kimi, bu məqalənin müəllifi Əbdülqadir İnandır. Məktəb müəllimi, universitet professoru, jurnalist kimi çalışan Əbdülqadir İnan türk xalqlarının etnoqrafiyası, folkloru, ədəbiyyatı, dili ilə bağlı 350 elmi əsər çap etdirmişdir.

Cəfər Seyidəhməd Krımər

  Əsas məqalə: Cəfər Seyidəhməd Krımər

Rəsulzadə və Mirzə Bala Məmmədzadənin önəmli yoldaşlarından biri də antisovet fəaliyyəti ilə tanınan, böyük türkçü Qaspıralı İsmayılın məktəbini davam etdirən Cəfər Seyidəhməd Krımərdi. Cəfər Krımər 1 sentyabr 1889-cu ildə Krımın Yafta vilayətinin Kızıltac kəndində anadan olmuşdur. Azərbaycanlı mühacirlərin nəşrlərinə hər fürsətdə kömək etməyə çalışan Cəfər Seyidəhməd Krımər 1930-1931-ci illərdə “Bildiriş” qəzetinin səhifələrində Krım-tatar xalqının tarixi, ədəbiyyatı və sivilizasiyası ilə bağlı məqalələr dərc etdirmişdir. Onun Bildirişdə dərc olunan "Krım istiqlal müharibəsinin səbəbləri və əsasları", "Sovet Rusiyasının son vəziyyəti" adlı məqalələri SSRİ ərazisində yaşayan qeyr-rus xalqların yaşayışı barədə məlumat verirdi.

Bildiriş qəzeti Azərbaycan, Sovet Rusiyası, Türkiyə, Krım, Şimali Qafqaz, İdil-Ural bölgəsi, Başqırdıstan, Qazax-Qırğız bölgəsi, Türküstan, İran və Ukraynadan xəbərləri işıqlandıran daimi müəllifləri varidi. Qəzet mənbə kimi Sovet İttifaqında və xarici ölkələrdə çıxan qəzet və jurnallardan, o cümlədən Sovet İttifaqından, Türküstandan, Qazaxıstan-Qırğızıstandan və s. bölgələrdən olan müxbirlərin hazırladığı xəbərlərdən də istifadə edirdi.

Bildiriş qəzeti əsasən yuxarıda adı çəkilən coğrafiya ilə bağlı xəbər və məqalələr dərc etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Lakin Bildirişin əsas məqsədi bolşevik işğalından sonra sovet idarəsinin Azərbaycanda həyata keçirməyə çalışdığı siyasətlərə (milli şüuru öldürmək) qarşı ictimaiyyəti xəbərdar etmək, Azərbaycan milli mübarizə ruhunu yaşatmaq, bolşeviklərin zülmkar münasibətini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq idi. Bildirişdəki xəbərlər və məqalələr də məhz bu məqsədlə dərc olunurdu.

Qəzetdə əhatə olunan əsas mövzular bunlardır:

• Sovet hökumətinin idarəetmə siyasətinin əleyhinə olan xəbərlər və məqalələr

Bildiriş qəzetində Azərbaycan türklərinin sovet idarəçiliyindən narazılığına və bunun bəzi hallarda necə şiddətləndiyinə diqqət çəkən xəbərlər varidi. Bu xəbərlərlə Azərbaycan türklərinin səsini sovet idarəçiliyi ilə yanaşı xarici ictimaiyyətin rəyinə çatdırmaq o cümlədən, sovet idarəçilərinin Moskvada yerli xalqlar əleyhinə həyata keçirdikləri siyasətin xalqlara iqtisadı ziyan vurmasına diqqət çəkmək nəzərdə tutulmuşdu. Məsələn, Bakinski Raboçinin 18 iyun 1930-cu il tarixli nüsxəsindən götürülmüş və 140 nömrəli məqalədən istifadə edilməklə hazırlanan Bildirişin “Qafqazda siyasi vəziyyət” bölməsində “Azərbaycanda vəziyyət ağırdırmı?” sərlövhəsi ilə təqdim olunan xəbər məqaləsində qeyd olunan məqsəd güdülmüşdü. Bakinski Raboçinin xəbərinə görə, Gürcüstan və Ermənistanda vəziyyət ciddidir. Kəndlilər üsyan qaldırdılar. Azərbaycanda vəziyyət daha pisdir. Naxçıvan, Zaqatala və Şəki quberniyalarında ümumi kəndli üsyanları baş verir, hökumət məmurları ilə kəndlilər arasında az qala müharibəyə çevrilən münaqişələr yaşanırdı. Bununla belə, Azərbaycanın Sovet iqtisadiyyatında yeri çox önəmlidir. Pambıq və neft kimi sərvətlər Sovet İttifaqının iqtisadiyyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir, lakin KP bu bölgəyə biganə yanaşır. Bildiriş bu xəbəri KP-nin ən böyük təbliğat vasitələrindən biri olan sözügedən qəzetdən sitat gətirərək oxucularına təqdim etməklə, Azərbaycanın niyə bolşeviklər tərəfindən işğal edildiyini xarici ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmaq istəyib. Bundan əlavə, o, üsyanların Sovet hökuməti üçün nə qədər başağrısı yaratdığını daxili ictimaiyyətə çatdırır, kəndliləri bu mövqeyi davam etdirməyə sövq etməyə çalışırdı.

• Rusiya Kommunist Partiyasına (KP) zərbə vurmağa yönəlmiş xəbərlər və məqalələr

Rusiyada idarəçiliyi əlində saxlayan Kommunist Partiyasının praktikalarının çoxu uğursuz olsa da, ictimaiyyətə baxmayaraq bu təcrübələr davam edirdi. Məsələn, Rusiyanın demək olar ki, bütün regionlarında “ərzaq toplanması” praktikası nəzərdə tutulduğu kimi həyata keçirilmirdi. Lakin 5 illik inkişaf planı da həyata keçirilə bilməmiş və 5 illik plan 10 illik plana çevrilmişdi. Bu və bu kimi uğursuz təcrübələr ictimaiyyətin reaksiyası ilə qarşılaşmış, proqramların həyata keçirilməsində israr olduğu üçün tez-tez qarşıdurmalar yaranmışdı. Bu qarşıdurmalar qeyri-rus xalqları üzərində cəmləşmiş, xüsusən də türk əsilli xalqlara qarşı təzyiq və zülmü artırmışdır. Bildiriş, Rusiyada yaşayan xalqlara, rus olmayan cəmiyyətlərə və dünya ictimai rəyinə qarşı bu təzyiq və zülmü, ona səbəb olan siyasəti və beləcə bu siyasətin icraçısı olan Kommunist Partiyasını gözdən salmaq məqsədi daşıyırdı. Bu səbəblə qəzet KP əməllərini tez-tez gündəmə gətirmiş, hər zaman da gündəmdə qalmasına çalışmışdır.

• Ruslaşdırma siyasətinə qarşı xəbərlər və məqalələr.

Kommunist Partiyası kommunizm siyasətinin həyata keçirilməsində müəyyən çətinliklər yaşayırdı.Bu çətinliklər xüsusilə qeyri-rus xalqları ilə iş zamanı daha da böyük ölçülərə gəlib çatmışdı. Bu məqsədlə Rusiya rəhbərliyi SSRİ ərazisində yaşayan qeyri-rus xalqları ruslaşdırma siyasətini həyata keçirməyə başladı. Beləliklə həm istədiyi siyasəti asanlıqla həyata keçirə biləcək həm də qeyri-rus xalqları guya qazanmış olacaqdı. Bu məqsədlə həyata keçirmək istədiyi ruslaşdırma siyasəti çərçivəsində sovet idarəsi ilk növbədə qeyri-rus xalqlarının dillərini, mədəniyyətlərini, inanclarını dəyişdirməyi planlaşdırıb, həyata keçirdi.

Bildiriş qeyri-rus xalqlarını, xüsusən də SSRİ ərazisində yaşayan türk toplumlarını bu məkrli plana qarşı xəbərdar etmək və onların bu əməllərə qarşı müqavimət göstərmələrini təmin etmək məqsədi daşıyırdı.Bu məqsədlə qəzet öz səhifələrində ruslaşdırma siyasəti ilə bağlı xəbərlər və məqalələr dərc etməklə hədəfə alınan insanları xəbərdar etmiş, bu “assimilyasiya” siyasətlərinə qarşı dünya ictimaiyyətini məlumatlandırmışdır.

• Milli şüuru oyaq tutmaqla bağlı xəbərlər və məqalələr

Bildiriş Azərbaycan başda olmaqla Rusiyada yaşayan bütün türk soylu xalqların milli mübarizələrini davam etdirmələri üçün böyük səylər göstərmişdir. Bildirişin az qala hər sayında, hətta hər səhifəsində qəzetin əsas məqsədi olan milli şüuru oyaq tutmaq səyini görmək mümkündür.

Bildiriş öz səhifələrində milli şüuru yaşatmağa yönəlmiş çoxlu xəbər və yazılara yer verib. Lakin bu yazılardan bəlkə də ən önəmlisi “Solovkidə gördüklərim” bölməsində yazılanlar olmuşdur. Bu bölmədəki yazılarda rusların qarşı qeyri-insani rəftar və təqiblərinə diqqət çəkilmiş, yaşanan iztirab və qəddarlıq bu hadisələrin şahidi olanların dili ilə oxuculara çatdırılmışdır.

• Kommunist Partiyasındakı münaqişələrə dair xəbərlər və məqalələr

Bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra Rusiyada yaşayan xalqlara verdikləri vədləri unudub, hətta qeyri-rus xalqlarının həyat şəraitini çox çətinləşdirən siyasətlər həyata keçirməyə başladılar. Kommunist Partiyası yanında hökumətin əksəriyyəti zorakılıqdan ibarət olan praktikaları cəmiyyətin demək olar ki, bütün təbəqələrində narazılıq yaratmışdı. İş o yerə çatdı ki, bu narazılıq hətta Kommunist Partiyasının daxilində də özünü göstərdi. Bildiriş ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmayan bu praktikalarla birlikdə KP-dəki fikir ayrılıqlarını, çatları gündəmə gətirərək həm Rusiyada, həm də dünya ictimai rəyində KP-ni gözdən salmağı hədəfləyib və bu istiqamətdə xəbərlər dərc etmişdir.

• Qeyri-rus xalqlara edilən zülmə dair xəbərlər və məqalələr

Rusiya ərazisində yaşayan qeyri-rus cəmiyyətləri Fevral və Oktyabr inqilablarının onların xeyrinə nəticə verəcəyinə ümid edərək, bu inqilablarını dəstəkləmişdilər. Əslində inqilabların mahiyyət etibarilə olmasa da, guya bu cəmiyyətlərə gətirdikləri böyük hüquqlar var idi. Bu hüquqların veriləcəyinə inanan yüz minlərlə insan olduqca məyus olmuşdu. Bolşeviklər çox keçmədən Çar dövründən də ağır praktikalar həyata keçirməyə başladı. Bunların əksəriyyəti fəhlə və kəndlilərin yaşayışına mənfi təsir göstrərmişdi. Sovet rəhbərliyi sözügedən kəsimin qəbul etməyəcəyi bu təcrübələri həyata keçirməkdə israrlı, zorakı bir rəftar nümayiş etdirmiş, qarşısını almağa çalışanları isə cəzalandırmışdı. Sözügedən bu tutuma qarşı müqavimət göstərən, qarşı çıxan xalqlara qarşı edilən "təztiq və zülmlər" Bildiriş səhifələrində işıqlandırılmış, qəzet demək olar ki, bu xalqların səsi olmuşdu. Bildirişin əsas məqsədi bu zülm və təzyiqləri dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq idi.

• Türk soylu xalqlara edilən təzyiq və zülmə qarşı məqalə və xəbərlər

Bildiriş sovet rəhbərliyinin türk soylu xalqalara etdiyi ədalətsiz əməlləri öz səhifələrində payalaşaraq həm dayatma formasında həyata keçirilən bu siyasətlərə qarşı xalqın reaksiyasını əks etdirmiş, həm də bu yanlış və haqsız siyasəti dünyaya çatdırmağa çalışmışdır.

• Slavyan mənşəli qeyri-rus xalqlarına edilən zülmə qarşı xəbərlər və məqalələr

Rusların təzyiqləri təkcə türk soylu xalqlara qarşı yönəlməmişdi. Rusiya ərazisində yaşayan bütün xalqlar və xüsusən də müstəqillik istəyənlər bolşeviklərin təzyiqlərinə məruz qalmışdılar. Rusiyada yaşayan slavyan mənşəli xalqlar da bu ədalətsiz əməllərə qarşı çıxmış, nəticədə ağır cəzalara məruz qalmışdılar. Bildiriş, sovetlərin tətbiq etdiyi zülmün təkcə türk əsilli xalqlara aid olmadığını, bu zülmün Rusiyada yaşayan milyonlarla müxtəlif millətlərdən olan insanı da əhatə etdiyini dünyaya bəyan etmək üçün bu xalqlara tətbiq edilən zülmü də öz səhifələrinə daşımışdı.

• Bolşevik hakimiyyətindən sonra Azərbaycanda vəziyyətin ağırlaşması ilə bağlı xəbərlər və məqalələr

Azərbaycan çarlıq dövründən SSRİ üçün bir çox cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Azərbaycanda neftin kəşfi bu torpaqların əhəmiyyətini daha da artırmışdı. Ona görə də bolşeviklər Azərbaycanı həmişə öz əllərində saxlamaq istəyir və bunun üçün böyük səylər göstərirdilər. Azərbaycan, enerji, ticarət, istehsal, kənd təsərrüfatı və s.sahələrdə üstünlüyü ilə demək olar ki, Sovet Rusiyasının ürəyi idi. Lakin Rusiya üçün əksər sənaye sahələrində, xüsusən də energetikada aparıcı rol oynayan Azərbaycan Sovet işğalından sonra demək olar ki, talan edilmiş, kənd təsərrüfatı işləri lazımi qaydada həyata keçirilməmiş, sənaye istehsalı azalmış, sexlərin əksəriyyətində məhsuldarlıq aşağı düşmüşdür. Azərbaycan (xüsusən də Bakı) köhnə parlaq günlərindən uzaqlaşmışdı. Bildiriş bu vəziyyəti bütün dünyaya, xüsusən də bu torpaqların ilkin sahiblərinə çatdırmaq üçün Azərbaycanda vəziyyətin pisləşdiyi barədə xəbərlər dərc etmişdir.

Bildirişdəki yazı və xəbərlər dünya ictimai rəyi tərəfindən diqqətlə izlənilib. Sovet administrasiyası bu xəbərlərdən narahatlığını tez-tez dilə gətirmişdir. Dünya ictimai rəyinə çatdırılan bu xəbər və məlumat axınının qarşısını almaq və mənbələri məhv etmək üçün ruslar mühacir mətbuatını izləyərək, bu insanları deportasiya etmək üçün müvafiq dövlətlərə təzyiq göstərirdilər.

• Nəsiman Yaqublu. (PDF). Bakı: «Elm və təhsil». 2014. səh. 152.
• AXC Ensiklopediyası. Bakı: «Lider» nəşriyyat. 2004.
• M.Ənsərli. Cəfər Seyid Əhməd Krımər. Bakı: «Qartal» nəşriyyat. 1998.
• Fazıl, R. və Nagayev, S. Kırım Tatar Edebiyatının Tarihi. 2001.
• İbrahimli, H. Azərbaycan Siyasi Mühacirəti. Bakı: Elm nəşriyyatı. 1996.
• Nalcıoğlu, B. U. Azerbaycan Siyasi Muhaceretinin İstanbul’daki Basın Etkinliklerinin (1923-1931) Kamuoyu Oluşturmadaki Rolü”,. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi yayınları. 2004.
• Tahirli.A. Azərbaycan Mühaciəry Mətbuatı. Bakı: Grapp. 2002.