Orta əsrlərdə, Yaxın Şərqin digər ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da mədəniyyətin inkişafı, dünyəvi ədəbiyyata və incəsənətə maraq əlyazma kitablarına bədii tərtibat verilməsi və illüstrə edilməsi ehtiyacını doğurmuşdu. Bu dövrdə Quran və başqa dini kitablarla yanaşı, məşhur alimlərin, şair və yazıçıların təbiət, tarix, habelə ədəbi bədii əsərləri də köçürülürdü. Orta əsrlərdə üzü köçürülən Quran "nəsx", yaxud "reyhan", nadir hallarda "riqə" xətləri ilə yazılıb, yalnız naxışlarla bəzədilirdisə, dünyəvi məzmunlu əsərlər "nəsx" xətti ilə köçürülür, çox zaman süjetli miniatürlərlə, ornamentlərlə bəzədilirdi.

Yazıların üslubu, miniatürlərin xarakteri və əlyazma kitablarının ümumi tərtibatı Azərbaycanda bu sənətin daim inkişafda olduğunu göstərir. XIV əsrin əvvəllərində illüstrasiyalı əlyazmaların yaradılması ilə əsasən Təbrizin yaxınlığında, Rəşidiyyə adlanan universitet şəhərciyində məşğul olurdular. Çox da böyük olmayan bu elmi şəhərcikdə Qazan xanın tarixçisi və vəziri Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən təsis olunmuş universitet və kitabxanada müxtəlif məzmunlu 60 min kitab var idi. Rəşidəddinin kitabxanası nəzdində işləyən bədii emalatxanada müxtəlif ölkə və şəhərlərdən dəvət olunmuş xəttat və rəssamlar da işləyirdilər.

XIV əsrdə Təbrizdə əlyazma kitabların və miniatür sənətinin yeni inkişaf dövrü 1328-ci ildə Rəşidəddinin oğlu Qiyasəddinin Əbu Səidin vəziri təyin olunduqdan sonra başlanır. Ölkələrin iqtisadi-siyasi və mədəni həyatında atasının yolunu davam etdirən Qiyasəddin kitab sənətini qaydaya salmaq üçün kitabxananı və emalatxananı yenidən bərpa etdirir.

Qiyasəddin vəzirlik etdiyi qısa bir dövrdə (1328–1336) Təbrizdə hazırlanmış əlyazma kitablarından ədəbiyyatda "Böyük Təbriz Şahnaməsi", yaxud "Demot Şahnaməsi" adı ilə məşhur olan və təxminən 1330–1350-ci illərə aid edilən "Şahnamə" nüsxəsini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu əsərləri tədqiq edən İvan Şukinə görə "Demot Şahnaməsi"nin miniatürləri sənətkarlıq baxımından birbirindən fərqlənən, bədii üslub xüsusiyyətləri, ifaçılıq tərzinə görə 4 rəssam, yaxud müxtəlif üsluba malik 4 qrup rəssamlar tərəfindən işlənibdir. Bunların daha əvvəllərə aid olan bir hissəsinin təxminən Qiyasəddin dövründə çəkildiyi güman edilir. Obrazlı ifadə vasitələrinə, bədii-estetik dəyərinə görə mükəmməl olan və bir-birinə oxşayan bu əsərlər çoxfiqurlu kompozisiya qurumunun tam və bitkinliyi, sayca və ton etibarilə məhdud olan rənglərin ahəng ümumiliyi, təsvir olunan surətlərin dərin psixoloji ifadəliyinə görə başqalarından seçilirlər. Bu qrupa aid maraqlı miniatürlərdən "Firudinin oğluna ağlaması", "İrəcin ölüm xəbəri", "Ərdəvan və Ərdəşir", "Rüstəmin dəfni", "İskəndərin cənazəsi üzərində ağlaşma" və s. əsərləri göstərmək olar. Bu əlyazmanın miniatürlərindən hələlik 58-i məlumdur. Tədqiqatçılar Təbriz miniatür məktəbinin bu dövrdəki inkişafını, xüsusilə "Demot Şahnaməsi"nin illüstrasiyalarını yüksək qiymətləndirmişlər. Fransız sənətşünası Östaş dö Lorey yazır: "miniatür sənəti heç vaxt bu qədər əzəmətli, akademizmdən uzaq və belə orijinal olmamışdır".

Yalnız Təbriz məktəbinin deyil, ümumiyyətlə, bütün Şərq miniatür sənətinin "şah əsərlərindən" sayılan və əksəriyyəti dövrün görkəmli rəssamları Əhməd Musa və Şəmsəddin tərəfindən çəkilmiş "Böyük Təbriz Şahnaməsi"nin (1330 −1350) illüstrasiyaları hazırda Avropa və ABŞ–ın ən məşhur muzey və şəxsi kolleksiyalarında saxlanılır.

"Böyük Təbriz Şahnaməsi" və ya "Demot Şahnaməsi"nin elm aləmində bəlli olan 60-a yaxın miniatürlərinin üslub və ifaçılıq tərzinə görə müxtəlifliyi, "Cami ət-təvarix" illüstrasiyaları ilə uyğunluğu və fərqli cəhətləri onların müxtəlif dövrlərdə yarandığını sübut edir.

Hazırda İstanbulda Universitet kitabxanasında saxlanan 1360–1374-cü illərə aid "Kəlilə və Dimnə" əlyazmasının miniatürləri də məhz bu dövrün məhsuludur. Tədqiqatçı alim Rasim Əfəndinin "Azərbaycan incəsənəti" (Bakı,2007, səh.106) əsərində qeyd edildiyi kimi, "Böyük Təbriz Şahnaməsi"nin və "Kəlilə və Dimnə"nin sənətkarlıq cəhətdən uğurlu olan əsərləri öz bədii forması, üslubu və obrazlı ifadə vasitələrinə görə Təbriz miniatür məktəbinin erkən dövrlərinə aid "Mənafi əl-heyvan" və "Cami ət-təvarix" əlyazmalarının illüstrasiyalarından əsaslı surətdə fərqlənir. Əgər "Mənafi əl-heyvan" və "Cami ət-təvarix"in rəssamları qüvvətli təsirinə məruz qaldıqları Çin-uyğur, yaxud da ərəb-Beynəlnəhr ənənələrindən gah iqtibas, gah da təqlidçilik yolu ilə istifadə edirdilərsə, "Böyük Təbriz Şahnaməsi"nin rəssamları hər iki təsirdən yaradıcı surətdə faydalanırdılar. Onlar hər iki ənənənin lazımsız tərəflərini, xüsusiyyətlərini asanlıqla tullayır, ədəbi süjetlərin ən ümdə məğzini təsvir etmək üçün zəruri olan cəhətlərini saxlayır, öz yaradıcılıq prinsiplərinə uyğun surətdə dəyişdirirdilər. Yerli və gəlmə ənənələrin sintezindən yaranmış bu üslub tamamilə yeni keyfiyyətə malikdir, orijinal xarakter daşıyır.

Qüdrətli və ölməz "Böyük Təbriz Şahnaməsi"ni yaradan Təbriz miniatür məktəbinin həmin dövrdə qonşu məktəblərə təsiri məsələsindən danışarkən, onun Sultaniyyədə İsxitar Anets adlı erməni xəttatının köçürdüyü Evanqeliyanın (1356) miniatürlərinə göstərdiyi təsiri də qeyd etmək lazımdır.

Təbriz məktəbinin bu dövrdəki inkişafını səciyyələndirən, onu Şiraz, Yəzd və başqa İran miniatür məktəblərindən fərqləndirən ən ümdə cəhət ondan ibarətdir ki, Təbriz rəssamları, ümumiyyətlə, XIV əsr miniatür sənətinə xas olan monumental dekorativ üslubu yüksək dərəcədə təkmilləşdirmiş, onu yeni bədii-estetik keyfiyyətlərlə zənginləşdirmişdilər. Təbriz məktəbinin Şiraz və Yəzd məktəblərindən üstünlüyünü, kompozisiya, rəsm, kolorit, insan fiqurları və mənzərənin həllində daha böyük nailiyyətlər əldə etdiyini "Böyük Təbriz Şahnaməsi" təsdiq edir. Azərbaycanda miniatür sənətinin erkən inkişaf mərhələsini təşkil edən XIV əsr Təbriz məktəbi "Böyük Təbriz Şahnaməsi" əsəri ilə bir daha sübut etdi ki, bu məktəb Yaxın və Orta Şərqdə miniatür sənətinin yaranması və inkişafında mühüm rol oynamış qüvvətli bədii mərkəz olmuşdur.

• Rasim Əfəndi. . Bakı: Şərq-Qərb, 2007.

• Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti. Bakı,2007.
• Kərimov K., Əfəndiyev R. S., Rzayev N. İ., Nəbiyev N. D. Azərbaycan incəsənəti. Bakı, 1992.
• Kərimov K. Azərbaycan müniatürləri. Bakı,1980.
• Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild Bakı,2007.
• Гасанзаде Джамиля. Зарождение и развитие Тебризской миниатюрной живописи в конце XIII — начале XV веков. Ваку,1999.
• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. Большое Тебризское "Шах-наме" и тебризская живопись 1330–40 гг. Журнал "İRS", № 3(51), 2011.
• Hacıyev İ. A. Şərq miniatür sənətində kompozisiya quruluşunda forma və üslub xüsusiyyətləri. Bakı: "Təknur", 2012.
• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. Расцвет живописи в эпоху правления султана Ахмеда Джелаира. Журнал "İRS", № 4 (58), 2012.
• Художник Мир-Теймур. Тебризская (тюркская) школа миниатюры. Журнал "IRS" ("Наследие"), № 5’2003.
• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. Тема Вознесения. Мифологические образы в тебризской миниатюрной живописи. Журнал "İRS", № 3(57), 2012.
• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. Тебризская миниатюра начала XIV века в миниатюрах рукописи Бируни. Журнал "İRS", № 1(49), 2011.
• Агасалим Эфендиев. Батальный жанр в азербайджанской миниатюрной живописи XIII–XVI веков. Баку, 2009.
• Джамиля Гасанзаде, Агасалим Эфендиев. Первый памятник азербайджанской миниатюры. Журнал "İRS", № 4(46), 2010.