Azərbaycanda meşəsizləşdirmə
Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Azərbaycanda meşəsizləşdirmə — Azərbaycanda meşə torpaqlarının meşə örtüyü olmayan torpaqlara çevrilməsi prosesi.
Azərbaycan Respublikası ərazisinin insan tərəfindən məskunlaşdığı dövrdən indiyə kimi 1 milyon ildən artıq vaxt keçmişdir. Bu müddət ərzində iqlim şəraitinin qlobal dəyişmələri nəticəsində təbii landşaftlar dəfələrlə kökündən dəyişmiş və yenidən yaranmışdır. Bir çox tədqiqatçılar göstərirlər ki, son 40–45 il ərzində apardıqları tədqiqatlara görə 10–12 milyon il ərzində, həmçinin sonuncu minilliklər də daxil edilməklə qolosendə Azərbaycan Respublikası ərazisinin təbii kompleksləri bərpa edilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, son 3 min il ərzində Azərbaycanda dağ meşələrinin sahəsi 5 dəfə,, düzənlik və tuqay meşələrinin sahəsi isə 13 dəfə azalmışdır. Bunun əsas səbəbi əkin sahələrinin genişləndirilməsi və yanacaq əldə etmək məqsədilə meşələrin qırılması olmuşdur. Həmçinin tarixi sənədlərdən məlumdur ki, qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə uzun müddət Sassanilərin və Bizansın müharibə meydanına çevrilən Azərbaycanda sonralar ərəblərin, monqolların, İran şahlarının və digər yadellilərin basqınları zamanı ölkənin şəhər və kəndləri ilə yanaşı meşələri də qırılmış, yandırılmış və məhv edilmişdir.
Sahəsi 8,66 mln. ha olan Azərbaycan respublikasının 1.25 mln. ha-ı meşələrdən ibarətdir. Lakin təbii və daha çox antropogen amillərin təsirilə meşə daxilində açıq sahələr (talalar) əmələ gəlmiş və bir çox yerlərdə meşənin aşağı və yuxarı sərhəddinin dəyişməsi nəticəsində meşə ilə örtülü sahələr azalmışdır. Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi fondunda olan 1,21 mln. ha meşə sahəsinin yalnız 989,33 min ha-nı meşə ilə örtülü torpaqlar təşkil edir. Meşə ilə örtülmüş ərazilərin böyüklüyünə görə Böyük Qafqaz regionu birinci yer tutur. Burada 494,88 min ha meşə var. Bunun 352,69 min ha-ı Böyük Qafqazın cənub yamacının, 142,19 min ha-ı isə şimal-şərq yamacın payına düşür. Kiçik Qafqazdakı meşələrin sahəsi 342,19 min ha təşkil edir. Lakin bunun 230,04 min ha-ı Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdir və yalnız 110,22 min ha-ı zəbt olunmamış rayonlardadır. Meşə ilə zəngin rayonlardan biri olan Lənkəran təbii zonasında meşə ilə örtülü sahələr 108,22 min ha-dır. Kür-Araz ovalığında meşələr cəmi 44,04 min ha və Naxçıvan MR-da 1,93 min ha sahə tutur. Beləliklə, Azərbaycanda meşə fondunun əsas hissəsini dağ meşələri təşkil edir[1].
Meşələrin ümumi sahəsi ölkə ərazisinin 14%-ni təşkil etsə də, meşə ilə örtülü sahələr 11%-dən artıq deyildir. Son 20 il ərzindəki iqtisadi böhran şəraitində meşələr xeyli seyrəkləşmiş, onların aşağı sərhədləri nisbətən yuxarı çəkilmiş, yuxarı sərhəddi isə aşağı düşmüşdür. Uzun müddət təbii qazın kəsilməsi, enerji daşıyıcılarının (elektrik enerjisi, neft daşıyıcıları və s.) qıtlığı və baha qiymətə olması üzündən əhali odun tədarük etmək məqsədilə meşələri qırmaqla məşğul idi. Bununla yanaşı tikinti materialları və mebel istehsalı üçün qiymətli ağac növlərinin (qoz, şabalıd, palıd, fıstıq və s.) seçilərək qırılması da meşələrin deqradasiyasına səbəb oldu. Son illərdə mal-qoyun sürülərinin artmasının meşələrə göstərdiyi mənfi təsiri də nəzərə almaq lazımdır.
Ölkənin hər yerində satılan ağac kömürünü əldə etmək üçün yandırılan ağaclar bir sıra regionlarda meşəsiz yarımsəhraya bənzər landşaftların əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Misal üçün İsmayıllı rayonunda Topçu və ona yaxın olan bir neçə kənd ağac kömürü istehsalını özləri üçün peşə seçiblər. Oduncağın tam yanmaması və kömürün ağır olması üçün onlar alovlanmış, közərmiş və kömür həddinə çatmamış ağac hissələrini torpaqla örtürlər. Nəticədə tüstünün və dəm qazının iyi ətrafı bürüyür. Topçu kəndi sakinlərinin dediyinə görə burada yaşayanların əksəriyyəti ciyər və digər xəstəliklərdən əziyyət çəkirlər və çoxu 60 yaşına qədər yaşamırlar. Bu ziyanın bir tərəfi və bəlkə də əsas tərəfidir. Digər tərəfdən İsmayıllı-Qəbələ şose yolu boyunca uzanan yaşıl meşələrin və onların yaratdığı ekocoğrafi şəraitdən insanlar böyük zövq aldığı halda, meşədən 100 m kənara çıxdıqdan sonra birdən birə açılan yarımsəhra və səhra landşaftlarından heyrətə gəlirsən. Uzun illər davam edən bu ağır vəziyyətin qarşısını almaq üçün Topçu və s. kəndlərdə əhalini işlə təmin etmək və meşələrin təcili bərpa edilməsi üçün dövlət səviyyəsində tədbirlər həyata keçirilməlidir. Meşə ilə örtülü dağlıq rayonlarda filiz yataqlarından istifadə edilməsi də meşələr üçün təhlükəlidir. Belə ki, əgər metal açıq üsulla çıxarılarsa, böyük bir ərazidə meşələrin tamamilə məhv olması ilə yanaşı, buradan ətraf rayonlara gəlib çıxan filiz tozu bütün bölgənin təbiətinə ağır zərbə endirə bilər.
Böyük Qafqazda meşələrin antropogen deqradasiyası Kiçik Qafqaz və Lənkəran təbii zonası üçün də səciyyəvidir. Həm də Lənkəran meşələri öz unikallığı ilə fərqlənir. Belə ki, burada bitən ağacların 162-i endemik, bunlardan 95-i nadir, 38-i isə tükənməkdə olan növlərdir. Lənkəran təbii zonasının meşələri haqqında "Xüsusi mühafizə olunan ərazilər" fəslinin "Hirkan Milli parkı" hissəsində daha ətraflı məlumat verilmişdir.
Kiçik Qafqaz meşələrinin 67,25%-i Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdur. Bu ərazilərdə maddi mədəniyyət abidələri ilə yanaşı, qiymətli ağac növlərindən ibarət olan meşələr də məhv edilir. Laçın rayonunda bitən qızıl palıd meşələri tam qırılıb qurtarmasa da, Zəngilan rayonunda Bəsitçay qoruğundakı Qafqaz çinar ağaclarını düşmənlərimiz tamamilə məhv etmişdirlər.
Naxçıvan MR-ın ərazisi arid və kontinental iqlimi və daha çox bedlend tipli parçalanmaya məruz qalan relyefi ilə səciyyələnir. Belə bir şəraitdə yüksək dağlıq zonada yerləşən və cəmi 2 min ha-dan az sahə tutan seyrək və alçaq meşəliklər iki yerdə-Biçənək aşırımı yaxınlığında və Əlincəçayın yuxarı axınında Zəngəzur dağlarının cənub yamacında yerləşir. Bu meşələrin mühafizəsi ilə yanaşı onların arealının genişləndirilməsi arid və kontinental Naxçıvan regionu üçün ən mühüm ekocoğrafi problemlərdən biri hesab edilməlidir. Azərbaycan təbiətinin orijinal və təkrarolunmaz bir hissəsi olan meşələrin insanın həyatındakı rolu misilsizdir. Ölkəni meşəsiz təsəvvür etmək ağlasığmazdır. Meşələr qırılarsa sel, sürüşmə, uçqun və eroziya prosesləri dağların bütün təbii gözəlliklərini məhv edər, torpaq örtüyü öz münbitliyini tədricən itirərək deqradasiyaya uğrayar, bulaqların əksəriyyəti quruyar, bura üçün səciyyəvi olan fauna və flora məhv olar və nəticədə insanların həyat şəraiti son dərəcə ağırlaşar.
Kür-Araz ovalığı meşələrinin böyük bir hissəsi Kür çayının hər iki sahili boyunca yaşıl lent kimi uzanan tuqay meşələrindən ibarət olmuşdur. Meşələrin böyük bir hissəsi (30 min ha-a qədər) orta Kür kaskadı su anbarlarının altında qalmış, aşağı byefdə olanlar isə onları qidalandıran daşqınların qarşısı alındığı üçün və yeni əkin sahələri və oduncaq əldə etmək məqsədilə məhv edilmişdir. Kür-Araz ovalığının bir çox yerlərində mövcud olan kiçik meşəliklər iqtisadi böhran illərində məhv olmaq təhlükəsi qarşısında qalmışdır. Buna misal olaraq Bərdə rayonu ərazisindəki ağ qovaq, söyüd, qarağac, saqqız ağacı meşəliklərini, Saatlı, Biləsuvar, Beyləqan, Ağcabədi, Ucar, Ağsu və s. rayonlardakı meşə qoruğu zolaqlarını göstərmək olar.
- ↑ Xəlilov Ş. B. Azərbaycanın ekocoğrafi problemləri, Bakı 2006