Avropa Birliyinin hüquqi sistemi cəmiyyətin nizamnamələrinə, rəhbər prinsiplərə və qərarlara uyğun olaraq təsnif edilən qaydaları əhatə edən bir çox hüquqi prosedurlardan ibarətdir. İttifaq tərəfindən bağlanmış müqavilələr bütün qanunvericilik orqanları və onların əməliyyatları üçün əsasdır və müxtəlif sahələrdə qanunların qəbul edilməsinin müxtəlif üsullarını ifadə edirlər. Avropa Birliyinin qanunverici prosedurlarının ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti, üzv dövlətlərdən biri və ya parlament üzvləri tərəfindən deyil, demək olar ki, hər zaman Avropa Komissiyası tərəfindən təklif oluna bilməsidir. Digər iki vacib element isə Avropa Parlamentinə hazırlanmış qanun layihəsinə veto qoymaq hüququnun ortaq qərar qəbuletmə mexanizmi və parlamentin birlik liderləri ilə bağlı olmayan təklif və tənqidlər edə bilməsidir. Bir çox hallarda layihələr Sammitdə təsdiqlənməlidir.

1) Çörçilin Sürix Uni-də çıxışı – 1946-cı il : “Av.BŞ”

(Çörçill çıxışda: sülh və firavanlıq o zaman mövcud ola bilər ki, Alm. və Fran. əsrlər boyu davam edən güvənsizliyi bir kənara qoyub, birgə fəal-ə başlasınlar.

Çörçili Aİ yaradıcılarından olan Fra-nın XİN Robert Şumanı “ilhamlandıracaq” sözləri tarixə belə: “Əgər Av.BŞ strukturu düzgün qurulsa, onun əhəmiyyəti vahid döv-in maddi varlığı azalacaq, kiçik xalqlar böyük döv-lər qədər mühim olacaq, ümumi işə verilən töhfə bu ittifaqın əhəmiyyətini göstərəcək”.

Lakin Çörçil İng.-nin bu böyük planın bir hissəsi olacağını qabaqcadan görmədi. Belə ki, İngiltərə yeni Avropanın ilk mərhələlərində ona əsasən “dost və sponsor” kimi yanaşırdı.

2) Növbəti addım 1951-ci il tarixdə Belç., AFR, Fra, İtal, Lüksem və Hol tərəfindən almancadan EGKS müqaviləsinin imzalanması ilə atıldı və azərbaycanca desək AKPB yaradıldı

3) 1957-ci Roma Müqaviləsinin imzalanması ilə Av. Kömür və Polad Birliyi (AKPB) üzvü olan altı dövlət tərəfindən EURATOM və Av. İqtisadi Birliyi (AİB) yaradılması yaradıldı

İngilislər isə Roma müq-nin imzalanmasından 16 il sonra İttifaqın üzvü ola bildilər. Belə ki, 1961 və 1967-ci illərdə Fra. prezidenti Şarl De Qoll tərəfindən üzvlükdən imtina edilmişdir. İng. 1 yanvar 1973-cü ildə Aİ-yə üzv olsa da, o inkişaf etdirilən siyasi-inteqrasiya müzakirələrinin əksəriyyəti ilə arada məsafə saxladı. 2020-ci ilə kimi Aİ-nin üzvü olan İng. Mühaf. part. Aİ-yə q-səmimi baxışı, Avrozonadakı böhran “qaçılmaz sonu” gətirdi. Böy. Bri. 23.06.2016-da keçirilən referendumla 52% səslə “Brexit” hə deyərək, bu maceraya son qoydu.

4) 3cü punkda yazılanları davam edək - 1965-ci il tarixdə AKPB, EURATOM və AİB birləşərək birgə şura və komissiya yaradıldı

5) Sıradakı addım Maastrixt müq-nin imzalanması ilə oldu 7.02.1992-ci ildə bağlanan bu müq-nin əsasən elementləri aş.dakılardır.

1. Üç sütunun yaradıldı, 1. Av. Birlikləri (AKPB, AİB və EURATOM), 2. Üm. x. təhlükəsizlik siyasəti (GASP) və Ədliy. və d. işlər sahəsində əməkdaşlıq

2. Aİ vətəndaş. yarat

3. Av. Parlamentinin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi və gücləndirilməsi

4. İqtisadi və Valyuta İttifaqının yarat

5. AİB-nin səlahiyyətlərinin genişləndirilərək adı AB olaraq dəyişdirildi

6) Döv-lərin qoşulmasını xron. ardıcıllıqla desək, 1957 Belç, Fra, Alm, İtal, Lüks və Hol, 1973 İng, İrlan, Dani, 1981 Yunan, 1986 İsp, Portu, 1995 Avstr, İsç, Finla, 2004 Lit, Lat, Macar, Polş, Kipr, 2007 Bolqarıstan, 2013 Xorvat

2. Aİ məqsədləri və dəyərlər

Ümumən Av. h. anlayışını verərəkən, həm dar həm də geniş mənada başa düşürük, Geniş: bütün Av-nın h.u beyn. təşkilatları əhatə edir. (xüsusilə Av. Şurası, Av. İqtisadi zonası və Av. Azad Ticarət Assosasiyası)

Dar mənada: Aİ bütün h.larını əhatə edir.Lissabon Müq.nin 1.12.2009-cu il tarixində qüvvəyə minməsi ilə Aİ h.u ilə AB h.u arasındakı fərq aradan qalxdı. Ancaq, EURATOM Aİ ilə yanaşı dövlətlərüstü təşkilat kimi qalacaqdı.

Aİ mənbələrindən olan Təsis müqavilələri arasında, xüsusi olaraq, Aİ-nın fəaliyyətinə dair Müq-nin (2007-ci il Lissabon Müqaviləsi redaktəsində) adını çəkmək lazımdır. Məsələn, həmin müqavilənin 23-cü maddəsi Aİ-nın gömrük sahəsində bir sıra xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir; müq-nin 28-30 maddələri kəmiyyət məhdudiyyətlərini qadağan edir və s.

Təsis müqavilələri arasında Avropa İttifaqına dair Müqavilə də (2007-ci il Lissabon Müqaviləsi redaktəsində) vacib rol oynayır. Burada üzv-dövlətlərin gömrük əməkdaşlığına aid müvafiq normalar nəzərdə tutulmuşdur. Müq-ə görə, müvafiq cin-lərin qarşısının alınması, müəyyən edilməsi və təhqiqat aparılması üçün üzv-dövlətlərin gömrük orqanları arasında operativ əməkdaşlıq həyata keçirilməlidir.

• Aİ haq.da müq.nin 2-ci maddəsində ümumi dəyərlərə yer verilmişdir, bura: ins. ləyaqətinə hörmət, bərabərlik, qanunun aliliyi, azadlıq, demok., ins. h.ların müqəddəsliyi, ayrı-seçkiliyin hər bir növünün rədd edilməsi və s. daxildir.

• Həmin müqvilənin 3-cü maddəsinə əsasən, Aİ məqsədi sülhü, birliyin dəyərlərini, xalqının rifahını təşviq etməkdir

• 4 azadlıq rəhbər tutulur: insanların, malların, xidmətlərin, kapitalın sərbəst hərəkəti

EUV M. 2: Dəyərlər

İttifaqın əsas tutduğu dəyərlər ins. ləyaqətinə hörmət, bərabərlik, qanunun aliliyi, azadlıq, demok., ins. h.larının müqəddəsliyi, ayrı-seçkiliyin hər bir növünün rədd edilməsidir. Buelə ki, qad-kişi ara-da ayrı-seçkiliyin olmaması, həmrəylik və bərabərlik ilə xarakterizə olunan cəmiyyət bütün Aİ üzv olan döv-lər üçün əsasdır.

EUV M.3: Məqsədlər

(1) İ.ın məqsədi sülhü, birliyin dəyərlərini, xalqının rifahını təşviq etməkdir.

(2) İ. öz vətəndaşlarına azad, təhlükəsiz sahə təklif edir və insanların sərbəst hərəkəti təmin edilir.

(3) İ. öz daxili bazarını yaradır. Bu səbəbdən EUR olan vahid pul birliyi yaradır, iqtisadi artıma, sosial inkişafa yönəlmiş rəqabətli sosial bazar iqtisadiyyatına, keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, malların sərbəst hərəkətinə əsaslanaraq Av.nın inkişafı çalışır. Və bu məqsədlər Elmi-texniki tərəqqiyə təkan verir.

(4) üzv döv.lər arasında sosial-iqtisadi həmrəyliyi təşviq edir.

(5) Av.nın mədəni irsinin müdafiəsini, onun inkişafını təmin edir

(6) Daha bir məqsədi, sülhə, təhlükəsizliyə, insanlığa, həmrəyliyə, yoxsulluğun aradan qaldırılmasına, azad ticarətə, h.arın xüsusən uşaq h.larına diqqət göstərilməsinə, BMT Niz-nin prins-lərinin dəstəklənməsinə şərait yaradır.

Avropa Birliyinin inzibati, lakin məhkəmə hissəsi, Avropa Ədalət Məhkəməsi və Lissabon müqaviləsinə uyğun Baş Məhkəməyə olaraq dəyişdirilməsi proqnozlaşdırılan Avropa icmaları, birinci instansiya məhkəməsindən ibarətdir. Bu iki qurum ilə birlikdə imzalanan müqavilələrlə Avropa İttifaqı qanunlarını qiymətləndirir və tətbiq edirlər. Ümumiyyətlə, Birinci instansiya məhkəməsi Avropa İttifaqının digər məhkəmələrindən öncə bilavasitə ayrı-ayrı şəxslər və ya şirkətlər tərəfindən açılmış məhkəmə işlərinə baxır. Avropa məhkəməsi isə üzv ölkələr ilə yaxud Avropa İttifaqı qurumları ilə əlaqəli məhkəmə işləri və üzv ölkələrin məhkəmələrinin yuxarı orqana istinad etdikləri mübahisəli işlərə baxır. Birinci instansiya məhkəmələrində qəbul edilmiş qərarlar üçün bəzi qanunlara uyğun olaraq məhkəməyə müraciət etmək və apellyasiya tələb etmək olar.

Üzv dövlətlərin yerli məhkəmələri Avropa İttifaqının əsas hüquq təcrübələri kimi İttifaqda mühüm rol oynayır. Avropa İttifaqı ilə milli məhkəmələr arasında bağlanmış müqavilələrin əsasında əməkdaşlıq münasibətləri dekriminallaşır. Yerli məhkəmələr daxili məsələlər üzrə Avropa İttifaqının qanununu tətbiq edə bilər və qanunun şərhinin izahına ehtiyac varsa, onlar məhkəmədə əvvəlcədən məhkəmə icraatının tarixini tələb edə bilərlər.