Avey monastırı (bəzi mənbələrdə Avey məbədi[3]) — Azərbaycanın Qazax rayonunun Daş Salahlı kəndi yaxınlığında, Aveydağ silsiləsinin ən yüksək zirvələrindən birində yerləşən orta əsrlərə aid monastır kompleksi.[4] Strateji cəhətdən əhəmiyyətli və mənzərəli bir mövqedə, dəniz səviyyəsindən təqribən 924 metr yüksəklikdə yerləşir.[4] Kompleks Qafqaz Albaniyası dövrünə aid edilən[1] və sonrakı əsrlərdə inkişaf etmiş memarlıq elementlərini özündə birləşdirir. Abidə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli Qərarı ilə "Alban məbədi" adı altında ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi kimi dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür (inventar № 283).[2][5]
| Avey monastırı | |
|---|---|
 Monastır kompleksinin ümumi görünüşü | |
 | |
| 41°08′53″ şm. e. 45°13′15″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Şəhər | Qazax |
| Yerləşir | Daş Salahlı kəndi yaxınlığında, Aveydağın zirvəsi |
| Aidiyyatı |
Qafqaz Albaniyası[1] Orta əsrlər |
| Memar | Naməlum |
| Əsas tarixlər |
Ehtimal ki, V-VII əsrlər (ilk tikililər)[1] X-XIII əsrlər (hazırkı əsas tikililər)[1] 1851 - Yenidənqurma işləri (iddia edilir) |
| Tikilmə tarixi | V-XIII əsrlər (mərhələli şəkildə) |
| Üslubu | Alban memarlığı (ehtimal), Orta əsr Qafqaz memarlığı |
| Vəziyyəti | Qismən dağılmış, qalıqlar |
| Tipi | Memarlıq abidəsi |
| Kriteriya | Ölkə əhəmiyyətli |
| Təyin edilib | 2 avqust 2001 |
| İstinad nöm. | 283[2] |
  Avey monastırı |
|
 Monastır kilsəsinin planı |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Monastırın yerləşdiyi Aveydağın adı ilə bağlı bir neçə versiya mövcuddur. Azərbaycanlı tarixçi Qiyasəddin Qeybullayev "Avey" adını "Ay evi" kimi izah edərək, onun qədim Ay ilahəsi ilə bağlı ola biləcəyini ehtimal etmişdir.[6] Bu, bəzi tədqiqatçıların məbədin ilkin olaraq bütpərəstlik dövrünə aid ola biləcəyi fikrini irəli sürməsinə səbəb olmuşdur.[3] Başqa bir versiyaya görə isə bura ov yeri olmuşdur.[7]
Avey monastırının ilkin tikililərinin Qafqaz Albaniyası dövründə, V-VII əsrlərdə inşa edildiyi güman olunur.[1] Abidənin memarlıq təhlili göstərir ki, kompleks müxtəlif dövrlərdə əlavələr və yenidənqurmalarla formalaşmışdır. Kompleksə daxil olan əsas kilsələrin hazırkı görünüşünün isə daha çox X-XIII əsrlərə aid olduğu təxmin edilir.[1] 1851-ci ildə monastırda təmir işlərinin aparıldığı barədə iddialar vardır. Sovet dövründə abidə baxımsız qalmışdır.[8]
Avey monastır kompleksi strateji cəhətdən əlverişli mövqedə yerləşir və qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Kompleksə iki kilsə, bir sovməə (kiçik kapella) və bir neçə yaşayış və təsərrüfat məqsədli tikilinin qalıqları daxildir.[1]
- Şimal kilsəsi: Kompleksin şimal tərəfində yerləşən bu kilsə planda sadə düzbucaqlı formaya malikdir. İbadət zalı demək olar ki, kvadrat şəklindədir (ölçüləri təqribən 5x5 m) və şərq tərəfdə yarımdairəvi altar apsidası ilə tamamlanır.[9] Kilsənin üstü yarımdairəvi tağ-tavanla örtülmüşdür. İnşaat texnikası və plan quruluşu onun kompleksin daha erkən tikililərindən biri olduğunu göstərir.[1]
- Cənub kilsəsi (Baş kilsə): Kompleksin dominant tikilisi olan bu kilsə daha mürəkkəb memarlıq həllinə malikdir. Xaricdən düzbucaqlı (4.90x5.80 m) görünsə də, daxili planı xaçvaridir.[1] Xaçın şərq qolu digərlərindən daha uzun olub yarımdairəvi apsida ilə, digər üç qolu isə düzbucaqlı formadadır. Mərkəzi hissə oval formalı günbəzlə (2.7x2.2 m) örtülmüşdür. Günbəz yarımdairəvi tağların formalaşdırdığı kvadrat əsas üzərində ucalır.[1] Daxili plan quruluşu baxımından bu kilsə Qəbizdərə kilsəsi (Qax rayonu) ilə oxşarlıq təşkil edir.[1] Xarici görünüşü isə onu günbəzli zal kilsələri tipinə yaxınlaşdırır. Bu kilsənin X-XI əsrlərdə inşa edildiyi ehtimal olunur.[1]
- Digər tikililər: Kompleksə həmçinin kiçik bir sovməə və müxtəlif dövrlərə aid olduğu düşünülən yaşayış və təsərrüfat binalarının xarabalıqları daxildir. Bütün kompleks möhkəm qala divarları ilə əhatə olunmuşdur.
Hər iki kilsənin iki pilləli kürsülük üzərində inşa edilməsi və şərq divarındakı hörgü sıralarının fərqliliyi onların müxtəlif vaxtlarda tikildiyini göstərən əlamətlərdir.[1] Tikintidə əsasən yerli daşlardan və əhəng məhlulundan istifadə olunmuşdur. Monastırın həyətində həmçinin Alban dövrünə aid edilən, üzərində naxışlar (lotos gülü, günəş simvolu) olan məzar daşlarına da rast gəlinmişdir.[10]
Avey monastırı hazırda yarıdağılmış vəziyyətdədir. Kilsələrin dam örtükləri və divarlarının bir hissəsi uçmuşdur. Kompleksə daxil olan digər tikililərin isə yalnız qalıqları qalmaqdadır. Ərazidə arxeoloji tədqiqatların aparılmasına və abidənin konservasiya edilməsinə ehtiyac vardır. Monastır Avey Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğunun ərazisinə daxildir və dövlət tərəfindən mühafizə olunur.[2]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004, 98–99
- ↑ 1 2 3 "Alban məbədi" (pdf). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ 1 2 Qiyasi, Cəfər. "Qazaxdakı Avey məbədi". Mədəniyyət qəzeti. 2010-08-06. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ 1 2 Анохин, Г. И. По Агстевской долине // Малый Кавказ. М.: Физкультура и спорт. 1981. 85–87.
- ↑ "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2015-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ Qeybullayev, Qiyasəddin. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1994. 98. (İlk nəşr: 1991)
- ↑ Tarixi abidələrdə yaşayan tariximiz. Bakı, 2017.
- ↑ "Dağlar qoynunda tarixi inci - Avey məbədi". Azərbaycan qəzeti. 2021-09-10. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
- ↑ Ахундов, Д. А. Архитектура древнего и раннесредневекогого Азербайджана. Баку: Азерб. Государств.изв.-во. 1986. 214.
- ↑ Tarixi abidələrdə yaşayan tariximiz. Bakı, 2017.