Averç-Conson effekti (ing. Averch-Johnson Effect) — tənzimlənən müəssisələrin iqtisadi davranışında səmərəsizliklərə səbəb ola biləcək bir fenomendir. Bu effekt adını iqtisadçılar Harvey Averç və Leland L. Consonun adından alır. 1962-ci ildə Averç və Conson, tənzimləyici orqanların qərarlarının bəzi müəssisələri iqtisadi baxımdan səmərəsiz şəkildə fəaliyyət göstərməyə məcbur etdiyini ortaya qoyan bir model təqdim etdilər. Bu, xüsusilə təbii inhisar sahələrində və tənzimlənən qiymət quruluşlarında müşahidə olunur. Averç-Conson effekti, əsasən, tənzimlənən inhisar sektorlarında baş verir və bu sektorlar üçün optimal tənzimləmə mexanizmlərinin vacibliyini vurğulayır.
Əsas fikri
Averç-Conson effekti ilə bağlı əsas fikir ondan ibarətdir ki, tənzimlənən firmalar rentabellikdən (investisiya rentabelliyi və ya ing. rate of return) normativ tələblərə cavab vermək üçün sərmayə qoyuluşlarını artırmağa meyilli olur. Tənzimləyici orqanlar müəyyən mənfəət dərəcələrini nəzərə alaraq qiymətləri təyin edərkən, müəssisələr daha çox gəlir əldə etmək üçün lazımi investisiyadan artıq kapital qoyuluşu edirlər.
Əhəmiyyəti
- Kapitalın həddən artıq istifadəsi: Tənzimləyicilər tərəfindən təyin olunan rentabellik norması sərmayə qoyuluşuna əsaslandığı üçün müəssisələr daha çox kapital qoymaqla mənfəətlərini maksimuma çatdırmağa çalışır. Bu, həddən artıq kapital istifadəsinə və resurs israfına səbəb olur.
- Səmərəsiz istehsal: Effekt nəticəsində müəssisələr səmərəsiz istehsal metodlarından istifadə edir, çünki əsas məqsəd kapitalın artmasına əsaslanır və bu, istehsalın ümumi effektivliyinə təsir göstərir.
- Qiymətlərin süni şəkildə artması: Həddən artıq kapital qoyuluşu və istehsal səmərəsizliyi nəticəsində tənzimlənən məhsulların qiymətləri artmış olur və bu da istehlakçılara əlavə maliyyə yükü yaradır.
Effektin illüstrasiyası
Məsələn, elektrik enerjisi istehsalı ilə məşğul olan bir şirkət dövlət tərəfindən tənzimlənir və onun rentabellik norması tənzimləyicilər tərəfindən təyin olunur. Şirkət daha yüksək mənfəət əldə etmək üçün əlavə avadanlıqlar alaraq istehsal gücünü artırır. Nəticədə, şirkətin kapital qoyuluşu normadan artıq olur və bu səmərəsiz kapital israfına səbəb olur. Əslində, şirkət həmin avadanlıqlar olmadan da eyni həcmi istehsal edə bilərdi, lakin tənzimləyici rentabellik norması buna yol açır.
Averç-Conson effektinin həll yolları
Bu effektin təsirlərini azaltmaq üçün bir neçə yanaşma mövcuddur:
- Tənzimləmə mexanizmlərinin dəyişdirilməsi: Tənzimləyicilər kapital qoyuluşu ilə rentabelliyi bağlı olaraq təyin etməyi dəyişdirə bilər, məsələn, əməliyyat xərclərinə əsaslanan tənzimləmə modelinə keçid edə bilər.
- Səmərə əsaslı qiymətləndirmə: Tənzimləyicilər səmərəsiz kapital qoyuluşunu minimallaşdırmaq üçün effektivliyə yönəlmiş qiymətləndirmə meyarları təyin edə bilər.
- Sahə üzrə rəqabətin artırılması: Əgər mümkün olarsa, inhisar sektorunda rəqabəti təşviq etmək və xüsusi tənzimlənən qiymət strukturlarını azaldaraq müəssisələri səmərəli fəaliyyət göstərməyə təşviq etmək effektin təsirini azalda bilər.
İstinadlar
- Averch, Harvey; Johnson, Leland L. "Behavior of the Firm Under Regulatory Constraint". . 52 (5). 1962: 1052–1069. JSTOR .
- West, Michael. . The Age. 31 January 2013. İstifadə tarixi: 6 January 2015.
- Johnson, L.L. . American Economic Review. 63 (2). 1973: 90–97. JSTOR .
- Lesser, Jonathan A.; Giacchino, Leonardo R. (2013). (2nd ed.). Public Utilities Reports, Inc.
- Viscusi, W. Kip; Harrington, Jr., Joseph E.; Vernon, John M. (4th). Cambridge, MA: The MIT Press. 2005. 433–436. ISBN 9780262220750.
- Willis, H. Lee; Philipson, Lorrin (2019). . Power Engineering. Boca Raton, FL: CRC Press.