"Arşaq" sözünün etimologiyasına gəlincə bir çox tədqiqatçılar onun Çində Tanrı dağın ətəyində yaşamış türk Ağhun tayfalarından bir qolunun adı olduğunu qeyd edirlər və həmin tədqiqatçılara görə, "Arşaq" sözü – şak, sak tayfalarının yaşadığı ərazi mənasını bildirir. Şəki şəhərinin adı da bu tayfa ilə bağlıdır.

Tədqiqatçı alimlər, xüsusilə tanınmış türkoloq Mirəli Seyidov Arsağın və Arşaqın türk xalqlarına mənsub olmasını bildirmişdir.

Türk xalqlarının fəxri sayılan Arşağın tarixi şəxsiyyət, həm də dövlət başçısı, sərkərdə olması barədə çox az məlumat gəlib dövrümüzə çatmışdır. Roma tarixçisi Makedoniyalı İskəndərin ölümündən sonrakı hadisələri şərh edərkən Arşaq barədə də bəzi mülahizələr söyləmişdir. O, 44 kitabdan ibarət olan "Filippin tarixi" əsərində yazmışdır: "O zaman naməlum mənşəli, lakin böyük şöhrətə malik Arşaq yaşamışdır".

Arşaq Makedoniyalı İskəndərin ölümündən sonra, yəni eradan əvvəl 323-cü ildən sonra siyasət aləminə çıxmış və tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, böyük imperiya yaratmışdır. Bu gün Arşağın yer, şəxs adı kimi işlənməsi ətrafında müxtəlif mülahizələr irəli sürülür.

Araşdırmalar zamanı məlum olur ki, türkdilli xalqlarda Arşaq ən əvvəl şəxs adı kimi işlənmiş, müəyyən vaxtdan sonra isə onun mənsub olduğu sülalə və yaşadığı ərazi bu şəxsin, hökmdarın adını daşımışdır. "Arşaq" sözünün araşdırılması aydın göstərir ki, ar və saq tərkib hissələri türk sözüdür. "Arsaq" sözünün birinci hissəsi olan Ar – ər komponenti bütün türk dillərində igid, kişi mənasını daşıyır.

Türkdilli xalqların söz ehtiyatında şəxs, yer, qəbilə, çay adı bildirən Ar — ər tərkibli sözlər çoxdur. Bütün araşdırmalar bu sözün yalnız türkdilli xalqların doğma sözü olduğunu göstərir.

"Arşaq" sözünün ikinci tərkib hissəsi "şaq" komponenti isə tarixin bir sıra ictimai-siyasi hadisələrində böyük rol oynayan, nəhəng imperiyası olan şaq, şak qəbilə birləşməsinin adıdır. Bu söz "ar-ər"lə birləşərək "şaq igidi", "şaq insanı", "şaq kişisi" mənasını bildirir. "Arşaq" sözünü araşdıran türkoloq alim Mirəli Seyidov belə bir məntiqi nəticəyə gəlir ki, Arsaq-Arçaq-Arşaq nə vaxtsa türkdilli saq-şak qəbilə birləşməsinin üzvü olmuş, sonra öz adını sülaləsinə vermişdir.

Arşaqda kifayət qədər su olmadığından burada taxıl məhsulunun üçdə iki hissəsi dəmyə becərilirdi. Yazda və payızda baş verən güclü yağıntılar bol yem əldə edilməsinə imkan verir. Buna baxmayaraq, Ərdəbilin başqa mahallarına nisbətən burada maldarlıq az inkişaf etmişdi. Mahalın yayı çox quraqlıq keçir. Əhalinin başlıca peşəsi əkinçilik və bostançılıqdan ibarət idi. Arşaqda bostan meyvələri, xüsusilə onun yemişi və qarpızı öz şirinliyini ilə bütün xanlıqda şöhrət tapmışdı. Xanlıqlar dövründə ağır feodal istismarına məruz qalan Arşaq əhalisinin bir hissəsi mülkədar torpağını tərk etməyə, qonşu mahal və kəndlərdə qaçaq yaşamağa, qarətçilik, hesabına dolanmağa məcbur olurdu.

Ərdəbilin bir sıra mahallarında olduğu kimi, Arşaqda təkərli nəqliyyat üçün əlverişli yollar yox idi. Mahalı xanlığın mərkəzi ilə bağlayan və ayrı-ayrı kəndlər arasındakı yollar darısqal dağ cığırlarından ibarət idi. Arşaq mahalının kəndlərində el-oba sənətkarlığı, xüsusi ilə palaz, cecim, xurcun və başqa bu kimi məmulatların toxunması geniş yayılmışdı. Burada bitki və onların köklərindən müxtəlif növlü boyalar hazırlanmışdı. Bu boyalarla boyanmış iplərə toxunan şeylərin rəngi həmişə sabit qalırdı. Arşaqda bir sıra adamlar tülkü ovu və onun dərisinin alveri hesabına dolanırdı. Buna görə də hər il burada çoxlu miqdarda əla cinsli tülkü dərisi Ərdəbil şəhərinə, oradan isə başqa yerlərə aparılırdı.

Mahalın mərkəzi 300 evli Talıbqışlağı kəndi idi. Qarasu çayı kənarında salınan bu yaşayış məntəqəsində kənd təsərrüfatının vəsaiti hazırlayan dükanlar, məscid və həftəbazarı var idi. Burada dulusculuq emalatxanası da fəaliyyət göstərirdi.

Arşaq mahalına aşağıdakı kəndlər daxil idi: Talıbqışlağı, Pirəlvan, Qulubəyli, Lələli, Ağ qala, Rəzey, Kərəmşahlı, Rəhimbəyli, Şərifbəyli, Yuxarı Zülfəli, Çatqaya, Kimçqışlağı, Qoca bulağı (bəzi qaynaqlarda Xocabulağı), Ağdərə, Kolan dərə, Boyaçı, Fətibəyli, Bərk çay, Qaz, Yuxarı Qoşa, Aşağı Qoşa, Gəzmə.

XIX yüzilin sonlarında Arşaq mahalı Lənkəran xanı Seyfülmülk Sultan Əhməd xanın idarəsi altında idi və o, bunun müqabilində həmin mahalın dövlət vergisinin bir qismini özünə götürürdü.

Lakin hökumət xandan narazı olduqda mahalın idarəsinin alıb başqasına tapşırmış və bir neçə müddətdəq sonra yenidən onun özünə qaytarmışdı.

Sultan Əhməd xan Arşaq mahalının dövlət vergisinin məhsulla verilən hissəsinin (160 xalvar) alırdı.

Seyfülmülk Sultan Əhməd xanın Arşaq mahallarına qonşu Ucarud, Vilkic və Astara mahallarında torpağı vardı.

• Ənvər Çingizoğlu, Əli Məmmədov. Ərdəbil xanlığı. Bakı: Elm, 2011.

• Muğan
• Ərdəbil