Fransız yazıçısı Jak Anatol Fransua Tibo — Anatol Frans Parisdə doğulmuşdu. Atası tanınmış bukinist idi, əsasən Böyük Fransa inqilabına dair əsərlər üzrə ixtisaslaşmışdı. Onun "Libraire France" adlı kitab mağazası dövrün yaradıcı ziyalılarının tez-tez toplaşdığı yerlərdən biri sayılırdı. Ailənin yeganə övladı Anatol Fransın uşaqlıq illəri Sena sahilindəki bu mağazada, kitablar içərisində keçmişdi.

Anatol Frans universitet təhsili almamışdı. Stanislas kollecini isə bir neçə dəfə imtahanlarda uğursuzluğa düçar olandan sonra çox çətinliklə 20 yaşında bitirmişdi. Ortabab şagird kimi tanınsa da, latın və yunan müəlliflərini həvəslə oxuyur, gözəl inşalar yazırdı. Onun yazıçılıq istedadını ilk kəşf edən və diqqətini bu sahəyə yönəltməyi məsləhət görən anası olmuşdu. Bir müddət nəşriyyatda biblioqraf kimi çalışmışdı. Burada "Parnas" adlı ədəbi dərnəyin yaradıldığını eşitmişdi. Şair Alfred Vinyen haqqındakı oçerkinin çapı nəticəsində həmin dərnəyin fəal üzvlərindən biri kimi tanınmışdı.

Fransa-Prussiya müharibəsi başlayanda Anatol Frans səfərbərliyə alınmış, ordudan tərxis olunduqdan sonra yenidən ədəbi fəaliyyət sahəsinə qayıtmışdı. 1875-ci ildə onun Parisin "Le Temps" qəzeti ilə əməkdaşlığı başlamışdı. Bir il sonra isə artıq bu qəzetdəki "Ədəbi həyat" rubrikasını Anatol Frans aparırdı. Sonralar o, "Le Temps"dəki yazılarını "Ədəbi həyat" adı ilə dörd cilddə (1889-1892) çap etdirmişdi. 1876-cı ildə Senat kitabxanası müdirinin müavini təyin olunan Anatol Frans həyatının sonrakı 14 ilini bu vəzifədə çalışmışdı. "Yaxşı tənqidçi oxuduqları haqda deyil, öz qəlb macəraları haqqında yazır" — qənaəti ilə Anatol Frans da tədricən ədəbi tənqiddən bədii yaradıcılığa keçmişdi. "Yokasta", "Arıq pişik" povestləri (1879) və Fransa Akademiyasının mükafatını qazanan "Silvestr Bonnarın cinayəti" romanı (1881) onu müasirlərinə maraqlı nasir kimi tanıtmışdı. Müəllifin özünün də müəyyən cizgilərinin əks olunduğu, hər şeydən şübhələnən, lakin nəcib və mərhəmətli qoca alim Silvestr Bonnar haqqındakı əsəri bu gün də fransızların ən çox oxuduqları kitablar sırasına daxildir. "Kraliça Qazayağının aşxanası" romanında (1893) Anatol Frans fransız ədəbiyyatının başqa bir sevilən qəhrəmanının – sərgərdan həyat keçirən müdrik və əhlikef Jerom Kuanyarın obrazını yaratmışdı. Yazıçı çağdaş Fransa cəmiyyətinin qüsurlarını tənqid etmək fikrinə düşəndə yenidən bu obraza müraciət etmişdi. "Cənab Jerom Kuanyarın mülahizələri" (1893) belə yaranmışdı. Növbəti ildə çap olunan "Qırmızı zanbaq" romanı isə Anatol Fransın şəxsi həyatı ilə sıx bağlı idi. O, evli olmasına baxmayaraq Parisdəki məşhur ədəbi salonlardan birinin sahibəsi Leontine Arman de Kanavanı sevirdi. Arvadından boşandıqdan sonra onunla qeyri-rəsmi nikaha girmişdi. İtaliyaya ilk birgə səfərləri yazıçıya "Qırmızı zanbaq" romanını qələmə almaq üçün ilham və mövzu vermişdi.

1896-cı ildə Anatol Frans Fransa Akademiyasının üzvü seçilmişdi. Təxminən həmin vaxtda müəllif həm də özünün "Müasir tarix" ümumi adı altında birləşdirdiyi tetralogiyası üzərində işə başlamışdı. Bu əsər vasitəsi ilə fransızlar başqa bir sevimli ədəbi qəhrəmanları — əyalət məktəbinin müəllimi cənab Berjere ilə tanış olmaq imkanı qazanmışdılar. Fransada "Dreyfus işi" günün mövzusuna çevriləndə (1898) və Emil Zolya özünün məşhur "Mən ittiham edirəm»" pamfletini çap etdirəndə onun səsinə səs verən və antis¬mitizmə qarşı mübarizəyə ilk qoşulan məşhur simalardan biri də Anatol Frans olmuşdu. Sənət adamlarının fəal mövqeyi nəticəsində Fransa ordusunun yəhudi əsilli zabiti Dreyfus casusluq ittihamından bəraət almışdı. Cəmiyyəti silkələyən bu hadisələr Anatol Fransın "Müasir tarix" əsərinin "Cənab Berjere Parisdə" (1901) adlı 4-cü cildində öz geniş əksini tapmışdı.

Müasir cəmiyyət həyatı ilə bir sırada ölkəsinin tarixi keçmişi ilə bağlı mövzular da Anatol Fransı diqqətindən kənarda qalmamışdı. Dostu, məşhur filosof Ernst Renanın təşviqi ilə Fransa tarixinin mühüm dövrü haqqında yazdığı iki cildlik "Janna d`Arkın həyatı" əsəri (1908) həm kilsə, həm də tarixçilər tərəfindən qeyri-məmnunluqla qarşılanmışdı və ciddi tənqidə məruz qalmışdı. Fransa tarixinə parodiya şəklində qələmə alınan "Pinqvinlər adası" (1908) isə böyük maraq və coşğu doğurmuşdu. "Allahlar qurban tələb edir" (1912) tarixi romanında müəllif Böyük Fransa inqilabına münasibətini əks etdirməyə çalışmışdı.

Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Anatol Frans memuar ədəbiyyatına qayıtmış, uşaqlıq və gənclik xatirələrini qələmə almışdı. Bu yazılar müəllifin "Kiçik Pyer" (1913) və "Çiçəklənən həyat" (1922) romanlarına daxil edilmişdi. 1921-ci ildə fransız yazıçısı "üslubunun gözəlliyi, qəlbinin dərinliklərindən gələn humanizmi və həqiqi qall temperamenti ilə seçilən parlaq ədəbi nailiyyətlərinə görə" ədəbiyyat sahəsində növbəti Nobel mükafatı laureatı olmuşdu. İsveç Akademiyasının daimi katibi Erik Karlfeldt onu "fransız mədəniyyətinin ən nüfuzlu nümayəndəsi" və "sonuncu böyük klassik" adlandırmış, hətta bəzilərinin Anatol Fransı "sonuncu həqiqi avropalı" hesab etdiklərini diqqətə çatdırmışdı. Laureatın Nobel mühazirəsi pasifist ruhda köklənmişdi. Ölümündən sonra Anatol Frans sürətlə populyarlığını itirməyə başlamışdı. Yazıçını "mənəvi kasadlıqda" ittiham edənlər də tapılmışdı. İngilis yazıçısı Cozef Konrad isə öz fransız həmkarını "nəsrin şahzadəsi" saymış və ədəbi tənqidin bütün fikir dəyişkənliklərinə baxmayaraq onun adının dövrün görkəmli satiriki kimi Bernard Şounun, fransız dilinin mahir ustası kimi isə Rable, Molyer və Volterin adları ilə bir cərgədə dayanacağına əminliyini bildirmişdi.

• Vilayət Quliyev. Ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatları. Bakı: "Kitab aləmi" Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2009, səh.