Allahverdi xan körpüsü
Allahverdi xan (fars. پل اللهوردی خان) və ya Si-o-se-pol (fars. سیوسهپل) körpüsü — Hal-hazırda İsfahanda, Zayəndə çayı üzərində yerləşən XVII əsr Səfəvi memarlıq abidəsi. İtalyan səyyah Petro Della Valle bu köprünü Romadaki məşhur körpülərlə müqayisə edərək bildirir ki, Allahverdi xan köprüsü həm uzunluğuna həm eninə görə Romadaki körpülərdən bir neçə dəfə daha böyükdür. Körpü quruluşuna görə çox funksiyalı xarakter daşıyır. Burada şah üçün xüsusi yer ayrılmışdır. Şah əlamətdar günlərdə burada əyləşərək şəhərdəki mərasimləri seyr edirmiş.[2]
| Allahverdi xan körpüsü və ya Si-o-se-pol | |
|---|---|
| fars. پل اللهوردی خان | |
 | |
 | |
| 32°38′41″ şm. e. 51°40′03″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 İran |
| Şəhər | İsfahan |
| Yerləşir | İsfahan |
| Aidiyyatı | Səfəvi imperiyası |
| Sifarişçi | Şah Abbas |
| Tikilmə tarixi | 1599-1602 |
| Üslubu | Səfəvi memarlığı[d] |
| Uzunluğu |
|
| Eni | 13,75 m[1] |
| Material | daş[d], kərpic |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Allahverdi xan və ya Sie-So-Pol körpüsü yerləşdiyi ərazi baxımından Səfəvi dövrü memarlığının mühüm nümunələrindən biri hesab olunur. Körpü Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə İsfahanın Çaharbağ küçəsində inşa edilmişdir. İsfahanı paytaxt elan etmədən əvvəl Şah Abbas bu şəhərə xüsusi diqqət yetirirdi. Şah burada yeni bazar yerləri, küçələr, bağçaların salınmasını əmr etmişdi. Daha sonra Şah Çaharbağ küçəsinin və bu küçəylə Abbasabadı bir birinə bağlayan yeni körpünün inşasına başlamağı tapşırmışdı. Körpü Zayəndə çayı üzərində Səfəvi dövründəki Köhnə Çaharbağ, Yeni Çaharbağ bölgəsini erməni məhəllələri ilə birləşdirir. İnşa olunduğu ilk illərdə körpünün bir neçə adı varidi. Mənbələrdə qarşımıza çıxan adlar- Çahel Çeşmə, Allahverdi xan, Çaharbağ, Siosepol və Culfadır. Körpü 40 tağ üzərində qurulduğu üçün əvvəllər Çahel Çeşmə adlandırılmışdır. Digər bir tərəfdən həm Çaharbağ küçəsini həm də Culfa məhəlləsini birləşdirdiyi üçün körpü hər iki adla anılmışdır. Digər bir baxımdan isə körpünün inşasına Allahverdi xan rəhbərlik etdiyinə görə köprü həm də onun adı ilə adlandırılmışdır. Körpü ilk qurulduğu illərdə 40 tağ üzərində inşa edilsə də sonradan 7 tağ çıxarılmış və 33 tağ qalmışdır. Sio-Se-Pol adı da məhz 33 tağ mənasını daşıyır.
Səfəvi dövrü qaynaqlarında körpünün kim tərəfindən inşa edildiyi barədə məlumat yoxdur. İlk dəfə Səfəvi imperiyasında səyahətdə olan səyyahlardan Tavernye körpünün inşası ilə bağlı Allahverdi xanın adını çəkir. Daha sonra Şarden və Kempfer də onun verdiyi məlumatı təsdiqləyərək öz səyahətnamələrinə daxil edirlər. Səfəvi sarayında yaşamış İspaniya elçisi Fiqaruanın məlumatları da Tavernyenin yazdıqlarını təsdiqləyir. O yazır ki, Şab Abbas Allahverdi xana yeni bir körpü inşa etdirməyi tapşırır və bu körpünün bütün xərcləri Allahverdi xan tərəfindən qarşılanmışdır. Molla Cəlal Münəccəmin yazdığına görə, körpünün tikintisi 1011-ci ilin rəcəb ayının 12-də başa çatıb və Şah Abbas körpünün tamamlanması münasibətilə Xana-eDilguşa Şadaş Tarixi abidəsini tikdirib. Körpünün layihəçisi və ya memarı ilə bağlı heç nə qeyd olunmayıb və Cəlal Münəccəmin "tanınmış və təcrübəli memar və dizaynerlər işə götürülüb" ifadəsi bu məsələni tam olaraq aydınlaşdırmır.
Körpünün strukturu iki mərtəbədən ibarətdir. Aşağı mərtəbə su axınını təmin edir və hər tərəfdən iki cərgə divarla əhatə olunmuşdur. Yuxarı mərtəbə isə insanların və karvanların çaydan keçməsi üçün keçid rolu daşıyır. İkinci mərtəbənin qapalı konstruksiyası yoldan keçən piyadaları güclü yerli küləklərdən qorumaq və körpüdən keçərkən mal-qaranı suyun axdığını görüb ürkütməmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 2-ci mərtəbənin divarlarında çayın mənzərəsini izləmək üçün oyuqlar açılmışdır. Bundan əlavə, körpünün hər tərəfində divar boyunca uzanan var insan hündürlüyündə dizayn edilmiş uzun qapalı dəhlizlər vardır ki, bu dəhliz də körpüdən keçən insanlar çayın mənzərəsini daha rahat izləyə bilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Memarlıq nöqteyi nəzərindən Zayəndə çayı çox da intensiv axmayan ama geniş yatağa malik bir çaydır.[3] Körpünün bünövrəsi və ya özülü əhəng və daşla tikilmiş üzəri tədricən kərpic və suvaqla bərkidilmişdir. Səfəvi memarlarının istifadə etdiyi tikinti materialları həmişə İsfahanın ekoloji vəziyyətini nəzərə alaraq seçilirdi. Bu səbəbdən divarlar kərpiclə, aşağı hissələr və ya sütunlar isə daşdan tikilmişdir. Çayın sahilini qorumaq məqsədi ilə körpünün hər iki tərəfində yan divarlar inşa edilmişdir ki, bu da çayın məcrasından çıxmamasına yardım göstərir.
Zayəndə çayında suyun səviyyəsi artan zaman körpünün dayağı yaxınlıqdakı təsərrüfatların və bağların suvarılmasına kömək edirdi. Körpünün uzunluğu 290 metr, eni 13,75 metrdir. Körpü hər birinin diametri 3,49 metr olan 34 sütun üzərində dayanır . Sütunların yuxarı hissəsi kərpiclə, aşağı hissəsi isə suda olan kürəşəkilli daşdan hörülmüşdür. Hər iki tərəfdən 3 metr irəli doğru uzanan bu sütunlar aşınmaqdan qorumaq üçün iri daş lövhələrlə örtülmüşdür. Şimaldan cənuba doğru tağların sırası belədir: ilk 2 tağın diametri 3.5 metr; digər 28-i 5.2 metrdir; daha sonrakı tağların diametri 3 metr;digər 2-si 5.6 metr, sonuncu tağ isə 3 metrdir. Körpünün eninə gəldikdə isə, hər iki sütundan bir kərpic tağların üzərində məşhur Şah Abbasi kürsüsü, həmçinin hər dörd sütundan bir isə tacirlərin yolu kimi istifadə edilən 5.37 metrlik tağlı tavan yerləşir. Körpüdə diametri üç metrdən çox olan dörd ədəd daş qüllə vardır ki, onlar möhkəm sütunlara söykənərək, ordu hissələrinin və ağır yüklərin keçidi zamanı tikintiyə daha da möhkəmlik qatır. İki qüllə körpünün girəcəyində, digər ikisi isə sonunda yerləşir. Bu qüllələrin qapıları, körpüdəki ağır qüvvələri yoxlamaq üçün piyadaların keçdiyi tərəfə açılır.
Körpünün dizaynında körpünü suyun zədələnməsinə qarşı dəstəkləmək üçün qoruyucu konstruksiyalardan yaranan bəzi asimmetrik elementləri müşahidə edilir. Bu asimmetriya elementləri cənub tərəfində əlavə tağlar və tunellər vasitəsilə strukturu dəstəkləyir.
-
Si-o-se-pol körpüsünün XVII əsr görünüşünün rəsmi -
Si-o-se-polun yanında skamyalar və masalar. -
Si-o-se-polun altındakı tağların görünüşü. -
Si-o-se-pol Dekabr 2015-ci il -
Körpüdən Zayəndə çayının mənzərəsi -
Körpü yaxınlığındaki Allahverdi xan heykəli -
Si-o-se-pol körpüsünün gecə görünüşü -
-
Si-o-se-pol 2019 aprel
.jpg)
- ↑ 1 2 https://structurae.net/structures/allahverdi-khan-bridge.
- ↑ Babaie, Sussan; Haug, Robert. Isfahan x. Monuments (5) Bridges // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica. 1. XIV. New York City: Bibliotheca Persica Press. 5 April 2012 [15 December 2007]. 13 February 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 September 2015.
- ↑ Wagret, Paul. Iran. Geneva: Nagel Publishers. 1977. 226. ISBN 2-8263-0026-1.