ABŞ–SSRİ münasibətləri
ABŞ–SSRİ münasibətləri — iki fövqəldövlət, SSRİ və ABŞ arasında siyasi və iqtisadi əlaqələrdir.
| ABŞ–SSRİ münasibətləri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
|
|||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Sovet hakimiyyəti qurulanda ABŞ-nin Rusiya iqtisadiyyatında əhəmiyyəti az idi. Məsələn, Rusiya iqtisadiyyatına investisiyaların yalnız 5%-i amerikalılar tərəfindən qoyulmuşdu[1]. Sovet hökuməti əvvəlcə ABŞ ilə sıx əməkdaşlıq qurmağa çalışırdı. 1918-ci ilin mayında Amerika Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin Rusiyadakı xüsusi nümayəndəsi vasitəsilə Amerika bizneslərinə Rusiyada bir sıra güzəştlərin verilməsi ilə bağlı rəsmi təkliflər göndərildi.[2] Lakin, bu təkliflər heç nəzərə alınmamışdır.
ABŞ gənc Sovet Respublikasına qarşı silahlı müdaxilədə fəal iştirak etdi.
1919-cu ildə Sovet hökuməti L. K. Martensi RSFSR-in ABŞ-dəki rəsmi nümayəndəsi təyin etdi. Nümayəndəliyin hüquq məsləhətçisi Moris Xilkvit, texniki məsləhətçisi professor Yu.V.Lomonosov oldu. Büro Weinberg & Posner engineering büroları, həmçinin American International Corporation (AIC), ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin 2-ci dairəsi və direktorların ofislərinin olduğu 120 Broadway ünvanında yerləşən eyni binada yerləşirdi. Nyu York Federal Ehtiyat Bankı, bankir Morqanın şirkəti və nəhayət, sonuncu, 35-ci mərtəbədə Bankirlər Klubu.
1923-cü ildə ABŞ Konqresinin bir sıra üzvləri Moskvaya səfər etdilər. Onların bütün rəyləri ondan ibarətdir ki, Sovet hökumətinin mövqeyi çox güclüdür, SSRİ isə "ən böyük imkanlar ölkəsi və nəhəng bazardır və Amerika gecikmədən Sovet hökuməti ilə razılığa gəlməlidir, əks halda digərləri onunla müqavilə bağlayacaq". Lakin 1924-cü il prezident seçkiləri və xüsusilə sensasiyalı "neft panaması" ABŞ-də digər beynəlxalq problemlər kimi SSRİ məsələsi də bir müddət təxirə salındı.
Diplomatik münasibətlərin qurulması 1933-cü ildə faşist Almaniyası və imperialist Yaponiyanın təcavüz təhlükəsinin Amerikanın hakim dairələri tərəfindən tanınmağa başladığı bir şəraitdə baş verdi ki, bu da ABŞ-nin neytrallıq kursunun paralel inkişafı ilə Amerikanın tərəfdarlarını davam etdirməyə davam etdi.
1937-ci il iyulun sonunda Sovet-Amerika münasibətləri tarixində ilk dəfə olaraq ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gəmilərindən ibarət dəstənin dostluq səfəri baş tutdu – kreyser Augusta və 4 esmines bir neçə gün Vladivostokda oldu.[3]
1939-cu ilin dekabrında ABŞ SSRİ-yə qarşı mənəvi embarqo tətbiq etdi: Sovet aviasiyasının Finlandiya şəhərlərini bombalaması səbəbi ilə Sovet İttifaqına təyyarələrin, bombaların, xammalların və aviasiya sənayesi üçün avadanlıqların tədarükünə qadağa qoyuldu.
SSRİ və ABŞ müharibəyə təxminən altı ay fərqlə girdilər. 22 iyun 1941-ci ildə Hitler Almaniyası Sovet İttifaqının sərhədlərinə hücum etdi və iki tərəf müharibə vəziyyətinə düşdü, dekabrın 7-də Yaponiya Pörl Harbora hücum etdi və elə həmin gün ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelt Konqresdə çıxış edərək Yaponiyaya müharibə elan etdi. Buna cavab olaraq, razılaşmadan sonra Almaniya və İtaliya ABŞ-yə müharibə elan etdilər. Bundan bir ay əvvəl SSRİ Lend-Lizə daxil edilmişdi.
40-cı illərin sonundan 60-cı illərin əvvəllərinə qədər Sovet-Amerika münasibətləri, əsasən hərbi gücə və hər şeydən əvvəl nüvə silahına arxalanan ABŞ-nin yeritdiyi, SSRİ üzərində hərbi üstünlüyün təminatı kimi "soyuq müharibə" və "kommunizmin cilovlanması" siyasətinin təsiri altında olmuşdur.
Stalinin ölümündən sonra, 50-ci illərin sonu 60-cı illərin əvvəllərində Sovet–Amerika münasibətləri öz açıqlığı ilə seçilməyə başladı. ABŞ-nin nüvə inhisarına son qoyulması, Sovet İttifaqında sosializmin əsaslarını sarsıtmaq, Şərqi Avropa və Asiyanın bir sıra ölkələrində sosializm quruculuğuna əngəllər yaratmaq planlarının açıq-aşkar qeyri-reallığı Vaşinqtonun xarici siyasətində realist meyllərin təzahürünə səbəb oldu. SSRİ ilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün ilk addımlar atıldı - SSRİ-nin birinci katibi N. Xruşşov dostluq səfəri ilə ABŞ-də oldu, mədəniyyət, texnologiya və təhsil sahəsində iki illik Sovet–Amerika sazişi imzalandı (yanvar 1958). 1963-cü il avqustun 15-də nüvə sınaqlarının qismən qadağan edilməsi haqqında müqavilə imzalandı. Kremllə Ağ Ev arasında birbaşa əlaqə də quruldu ki, bu da SSRİ ilə ABŞ arasında dostluq münasibətlərinə işarə edirdi.
1955-ci il də Cenevrədə Xruşşov və Eyzenhauer arasında görüş baş tutdu.
1959-cu ilin 15–27 sentyabrında Xruşşovun ABŞ-yə səfəri baş tutdu.
1961-ci ilin 4 iyununda Kennedi və Xruşşov Vyanada görüşdülər.
1962-ci ildə Kuba raket böhranı baş verdi.
Daha sonra dünyada aktiv hərbi-siyasi qarşıdurma, silahlanma yarışı ilə xarakterikdir.
1969-cu ildə strateji hücum silahlarının məhdudlaşdırılması ilə bağlı Sovet-Amerika danışıqları başladı.
1971–1979-cu illərdə SSRİ və ABŞ ikitərəfli münasibətlərin müxtəlif sahələrində 60-dan çox saziş imzalandı.
1981–1984-cü illər Avropa qitəsində orta mənzilli raketlərin yerləşdirilməsi ilə bağlı iki dövlət arasında hərbi-siyasi qarşıdurma ilə xarakterizə olunurdu.
- Жиляев Б. И., Савченко В. И. Советско-американские отношения. 1939—1945 / Международный фонд «Демократия», 2004, С. 792, Тираж: 1000, ISBN 5-85646-141-X
- Советско-американские отношения во время Великой Отечественной войны, 1941—1945: Документы и материалы. /М-во иностр. дел СССР. В 2-х т. Т. 1. 1941—1943. — М.: Политиздат, 1984. — 510 с. Тираж 100 тыс. экз.; Т. 2. 1944—1945. — М.: Политиздат, 1984.— 575 с, ил. Тираж 100 тыс. экз.
- Сергей Иванович Висков Советско-американские отношения после Второй мировой войны (1945—1949 гг.) Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова. Исторический факультет, Издательство Московского университета, 1969 — С. 56
- Отвечая на вызов времени. Внешняя политика перестройки: документальные свидетельства. (По записям бесед Горбачёва с зарубежными деятелями и другим материалам), 2010
- ↑ Косых Е. С. Становление советско-американских торгово-экономических отношений (1918—1923 гг.) // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. — 2015. — № 10-3 (50). — С. 99 — 100
- ↑ Косых Е. С. Становление советско-американских торгово-экономических отношений (1918—1923 гг.) // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. — 2015. — № 10-3 (50). — С. 100
- ↑ Зайцев Ю. М. Визит Азиатской эскадры США во Владивосток (1937 г.). // Военно-исторический журнал. —2017. — № 7. — С.47—52.