Aşıq Zərnişan

Aşıq Zərnişan- Aşıq Zərnişan Cabbarqızı (1852–1906) – Xızıda doğulmuş və gənc yaşlarından Bakıda – İçərişəhərdə yaşamış aşıq-şairədir. Cəfər Cabbarlı, Aşıq Zərnişan, Xızı aşıqları, aşıq sənəti, şahmat. Dahi dramaturq Cəfər Cabbarlı bir sıra yaddaqalan musiqilər bəstələyib: Azad bir quşdum, Gərək günəş dağları aşıb sönməyəydi…, Mən bir solmaz yarpağam ki, Hicrindən oldu, ey gözəl, Sənə nə olub, zalım yar, Sənin dərdindən, Saranın mahnısı, Marş irəli, əsgərim!, Yaşasın Azərbaycan, On dördü (yaxud Nuru Paşa) rəqsi və s.

Həyatı

Aşıq Zərnişan Cabbarqızı (1852–1906) – Xızıda doğulmuş və gənc yaşlarından Bakıda – İçərişəhərdə yaşamış aşıq-şairədir. Aşıq Zərnişan Xızıda tanınmış Cəlilli nəslinin bir nümayəndəsi olub. Bu nəslin nümayəndələrinin demək olar ki, hər birinin bədahətən şeir demək, söz qoşmaq, yaxud gözəl rəqs etmək bacarığı var. Uşaq yaşlarında Zərnişan Xızı mədrəsəsində təhsil alıb, şeirə, musiqiyə böyük həvəs göstərib, bədahətən şeirlər söyləməklə ətrafdakıları heyrətləndirərdi. Zərnişan 16 yaşında ikən öz doğmaca əmisi oğlu Hacı Əliəkbərlə ailə həyatı qurmuşdur. Gənc ailə Bakıda, İçərişəhərdə yaşayıb. Hacı Əliəkbər şəhərin çox zəngin, varlı tacirlərindən biri idi. Onun təkcə İcərişəhərdə 9 dükanı vardı. Hacı Əliəkbər çox əliaçıq, çörəkverən bir insan olub. Hacı Əliəkbərlə Zərnişan xanım dünyaya Rəhim və Səlah adlı iki oğul gətiriblər. Bu ailədə boy atan iki qardaş xoşbəxt böyüsələr də, sonrakı taleləri faciə ilə nəticələnib…

Övladları

Valideynlər 1890-cı ildə Rəhimi, 1893-cü ildə isə Səlahı evləndirirlər. Rəhimin Sara adlı qızı, Səlahın isə Mahmud adlı oğlu dünyaya gəlir. Tacir övladı olduqlarından qardaşların zadəgan ailəsinə məxsus qiyafələri vardı. Onlar səliqəli geyinir, qurşaqlarına həmişə xəncər taxırdılar. 1896-cı ildə, Saranın ad günü ərəfəsində qardaşlar şadyanalıq etmiş, sonra qurşaq tutub, güləşmişlər. Bu zaman Rəhimin xəncəri Səlahın ayağına batır, onun diz qapağını zədələyir. Güclü müalicəyə baxmayaraq, bir neçə aydan sonra Səlahın vəziyyəti ağırlaşır və o, dünyasını dəyişir. Həmin hadisədən çox sarsılan böyük qardaş Rəhim yemir, içmir, gündən-günə zəifləyir, o zaman üçün sağalmaz olan vərəm xəstəliyinə tutulur, qardaşının ili tamam olmamış rəhmətə gedir… C. Cabbarlının həyat yoldaşı Sonaxanım bibisi Zərnişanın yaddaşlarda qalan bir neçə şeirini təqdim edir:

• Tutuquşu havalarda dövr edər,
• Həkim yoxdur, yaralarım qövr edər.
• Bir yanımı sən əymisən, zalım yar ,
• Bir yandan da qohum-qardaş cövr edə"

Zərnişanın nəticəsi, tanınmış tədqiqatçı və dəfçalan Mahmud Səlah həmin qoşmanın tarixçəsini belə söyləyir: "Bu qoşma oğlanlarının faciəsi ilə bağlı ağı kimi deyilib. Tutuquşu sözü ilə Zərnişan burada oğlunun ara verməyən zarıltısını, iniltisini vermək istəyir. Ona baxan həkimlərin heç biri xəstənin dərdinə əlac edə bilmir. Zalım yar dedikdə isə, Zərnişan faciənin səbəbkarı Rəhimi nəzərdə tutur… Beləliklə, iki oğlunu itirmiş Zərnişan ana övladlarından miras qalan nəvələrinin tərbiyəsi ilə məşğul olub, onlara analıq etmişdir. Bir neçə ildən sonra, 1899-cu ildə Zərnişanın Xızıda yaşayan qardaşı Qafarın sonbeşik övladı Cəfər dünyaya gəlir. Az sonra isə Qafar kişinin gözləri tutulur, ailəsinin vəziyyəti ağırlaşır. A. Rüstəmli yazır: Kor olmuş gözün ağırlığına dözmək olurdu, ehtiyacın kor qoyduğu taleyin acılarına yox! Qafar kişi maarif işığına, əqli ziyaya doğru can atdığı halda özü həyat işığına möhtac qaldı. Ağrıların yastığına baş qoyduğu günlərdə ətraflı fikirləşdi, yüz ölçüb, bir biçdi. Qəti qərara gəldikdən sonra Şahbikə xanımla məsləhətləşdi. – Biz heç, – dedi, uşaqların gələcəyi var. Onların təhsil alması, bir işlə məşğul olması üçün şəhərə köçməliyik. Onsuz da meşənin qapıları üzümüzə bağlandı, – deyə, Qafar kişi dərindən köks ötürdü (7, s. 11). Deməli, Qafar kişinin hətta gözü şikəst olmasaydı belə, uşaqlarının təhsil alması üçün Bakıya köçmək fikri vardı. Xızılı olduğumdan bu hisslər mənə çox doğmadır. Rəhmətlik atam İsmayıl Cəfərquluoğlu (1926–1999) söyləyərdi ki, həmin dövrdə kimin maddi cəhətdən bir balaca imkanı vardısa, Bakıya köçürdü. Çünki yalnız burada yüksək təhsil almaq mümkün idi. Təhsil üçün isə sovet hökuməti qurulmazdan əvvəlki illərdə mütləq böyük xərclər tələb olunurdu. Qafar kişi də pulsuz-parasız Bakıya gəlməmişdi. Ondan xeyli əvvəl isə böyük qardaşı Məşədi İbrahim Dağlı məhəlləsində ev, həyətyanı sahə almışdı. İndikindən fərqli olaraq həmin illərdə kasıb adam Məşhəd, Kərbala və ya Həcc ziyarətinə gedə bilməzdi. Bir neçə ildən sonra isə Cəfərin anası Şahbikə xanım da müqəddəs Məkkə ziyarətində olacaq, hər kəs onu Hacıxanım adlandıracaqdı. Bunları xatılatmaqda məqsədimiz var. Yəni sovet dövründə mətbuatda ideologiyaya uyğunlaşdırmaq üçün Cəfər Cabbarlını yanlış olaraq kasıb təbəqənin nümayəndəsi olan proletar yazıçısı kimi təqdim ediblər. Əslində bu heç də belə olmayıb… Qafar kişinin bacısı Zərnişan isə qeyd edildiyi kimi, 1868-ci ildə Xızıdan Bakıya zəngin bir ailəyə gəlin köçmüşdü. 1903-cü ildə Qafar ürək xəstəliyindən dünyasını dəyişir. Bu səbəbdən Zərnişanın həyat yoldaşı Hacı Əliəkbər Cəfəri öz nəvələri ilə birlikdə böyütməyə qərar verir. Cəfərin anası Şahbikə xanım da Zərnişangildə yaşamalı olur. Zərnişan nəvələrinə – Sara və Mahmuda yazı-pozu öyrədərkən Cəfər dörd yaşında idi. Onun həvəs göstərdiyini gördükdə Zərnişan Cəfərə də yazı yazmağı, şeir söyləməyi, bayatı qoşmağı öyrədir.

Yaradıcılığı

Zərnişan xanım Xızının tanınmış aşıqları – Aşıq Əliqulunu (1762–1826), Aşıq Dumanı (1809–1851) şəxsən görməsə də, onların yaradıcılığı haqqında yaşlı nəslin nümayəndələrindən xeyli məlumat toplamış, şeirlərindən faydalanmış, aşıq sənətinə dərindən yiyələnmişdi. Sonralar Zərnişan xızılı aşıqlar – Aşıq Cəlil Muradoğlu, Aşıq Bibiqulu, Aşıq Şıxmirhüseyn Əliseyranoğlu (1876–1918), Aşıq Qurban Abduloğlu Ağdərəli (1886–1944), Aşıq Nisə Ağdərəli (Aşıq Qurbanın həyat yoldaşı), Aşıq Əşrəf (Aşıq Məhəmmədin əmisi), Aşıq Zohulla (Aşıq Məhəmmədin anasının əmisi oğlu) və başqa sənətkarların məclislərində iştirak etmiş, onlarla deyişmişdir. Belə məclislərdə istər yerli, istərsə də gəlmə aşıqlar Zərnişan xanımı gördükdə özlərini "yığışdırır", söyədikləri hər sözə məsuliyyətlə yanaşırdılar. Qeydlərdən bəlli olur ki, Zərnişan həm də əsl meloman olmuş, bir sıra mərsiyələr, mahnılar da qoşurmuş. Əfsus ki, bu mahnıların müəllifinin adı unudularaq yaddaşlardan silinib. Ola bilər ki, sonrakı mərhələlərdə həmin musiqilərin bir çoxu xalq mahnısı kimi ağızdan-ağıza keçərək yaşamışdır. Bu gün isə biz o musiqiləri anonim şəkildə dinləyirik. Zərnişan xanımın adı tanınmış qadın şairələri və aşıqlarının adı ilə bir sırada çəkilir. Görkəmli folklorşünas, filologiya elmləri doktoru, professor Məmməd-hüseyn Təhmasibin (1907–1982) "Azərbaycan xalq dastanları (Orta əsrlər)" kitabında Aşıq Zərnişanın adına rast gəlirik: "… bizdə müxtəlif əsrlərdə çox görkəmli şairələr, qadın aşıqlar da yetişmişdir. Belə şairələrin kişilərlə deyişmələri haqqında müxtəlif rəvayətlər olduğu da məlumdur. Uzaq keçmişin Məhsətisi, XIX əsrin Natəvanı, Aşıq Pərisi, Fatma xanım Kəminəsi, XX əsrin Zərnişanı (Xızılı), nəhayət, müasir Azərbaycanın Aftab, Mehri, Əsli, Nabat kimi qadın aşıqlarını xüsusilə qeyd etmək olar" (8, s. 50).

Xatirələr

Akademik Məmməd Arifin (1904–1975) də Zərnişan xanımla bağlı fikirləri maraqlıdır: "Cabbarlının hələ kiçik yaşlarından ədəbiyyata, xüsusən şeirə böyük həvəsi vardı. Onun bibisi Zərnişan şairə idi. Kənddə yaşayan bu savadsız qadın aşıqvarı mahnılar qoşardı. Zərnişanın müxtəlif hadisələr münasibətilə qoşduğu lirik şeirlərdən bəziləri indi də qoca kəndlilərin yadında qalmışdır. Onun sadə və səmimi mahnıları əsasən, qadın talesizliyinə həsr edilmişdir" (2, s. 12). Məmməd Arif daha sonra Zərnişan xanımın Cəfərə şeirlər söyləməsindən və qardaşı Heydərin isə ona rəsm çəkməyi öyrətməsindən söz açır. Cəfər Cabbarlı rəssamlıqla məşğul olmasa da onun bu sahədə də yüksək qabiliyyəti, istedadı olduğunu yaxınları söyləmişlər. Zərnişanın şeirlərinin hər bir misrası adı kimi zərli, bəzəkli, "qızıl suyuna vurulmuş nişanı, naxışı" xatırladır. Təəssüflər olsun ki, sinədəftər Zərnişan xanımın şeirləri vaxtında yazıya alınmamış, yalnız hafizələrdə qalan bir neçə şeiri sonradan bəzi xatirələrdən kitablara salınmışdır. Zərnişan xanım heç zaman toylarda aşıqlıq etməmiş, bu sənətlə pul qazanmamışdır. Lakin Xızıda elə bir toy olmazdı ki, o, dəvət olunmuş aşıqları sınağa çəkməsin, necə deyərlər, onlara "toy tutmasın". Bu xüsusiyyətlərinə görə, toy çadırına daxil olanda ona "Aşıq Zərnişan gəldi" – demişlər. Zərnişan 16 yaşında Bakıya gəlin köçsə də, Xızıda bütün qohum-əqrəbanın toy-düyününə həyat yoldaşı Hacı Əliəkbərlə tez-tez fəxri qonaq kimi dəvət edilərdi. Onun iştirak etdiyi və xüsusi növraq verdiyi bu məclislər daha yaddaqalan olurdu. Filologiya elmləri doktoru, əməkdar incəsənət xadimi, professor Ağalar Mirzə (1955–2008) müəllifi olduğu "Karvan" televiziya verilişində (Az. TV, 2007) Zərnişan Xızılı ilə bağlı süjet hazırlamışdı. Verilişdə onun bir neçə aşıqsayağı mahnının müəllifi olduğu bildirilir. Zərnişan 1906-cı ilin sonlarında vəfat edib. Ölümündən 2 il sonra əri Hacı Əliəkbər həm Zərnişanın, həm də iki övladının nəşini çıxarıb Məkkəyə aparmış, orada dəfn etmişdir. Bu, Hacı Əliəkbərin 7-ci həcc ziyarəti idi. Maraqlıdır ki, Hacı Əliəkbər hərəmdə bütün vacib əməlləri yerinə yetirdikdən sonra sonuncu namazını qılmış, elə namazı bitirdikddən sonra dünyasını dəyişmişdir. Hacı Əliəkbər də həyat yoldaşının və övladlarının yanında dəfn olunub. Beləliklə, dahi dramaturq Cəfər Cabbarlının bibisi Aşıq Zərnişanın keçdiyi acılı, şirinli həyat yoluna bu məqalədə ilk dəfə ayrıca olaraq diqqət yetirdik.

Ədəbiyyat

• 1. Ağayev T. M. Azərbaycanın Xızı-Bərmək mahalının tarixi. I hissə. B.: Mütərcim, 1999, 216 s.
• 2. Arif M. (Dadaşzadə A. M.) Seçilmiş əsərləri (Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq yolu). Üç cilddə, II c. B.: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1968, 516 s.
• 3. Cabbarlı C. Q. Əsərləri. Dörd cilddə, I cild. B.: Şərq-Qərb, 2005, 328 s.
• 4. Cabbarlı S. B. Onu kim unudar. B.: Gənclik, 1979, 112 s.
• 5. Gəncəvi M. Rübailər (tərcüməçilər: N. Rəfibəyli, X. Yusifli). B.: Lider, 2004, 144 s.
• 6. Müşfiq M. (İsmayılzadə M. Ə.). Sındırılan saz. // Əsərləri, II cild (1936-cı ildə yazılıb). B.: Səda, 2004, s. 298–340.
• 7. Rüstəmli A. H. Cəfər Cabbarlı: Həyatı və mühiti. B.: Elm, 2009, 416 s.
• 8. Təhmasib M.

A. Azərbaycan xalq dastanları (Orta əsrlər). B.: Elm, 1972, 400 s.