"Aşıq Qərib" dastanı aşıqlar tərəfindən zaman-zaman yeni-yeni variantlarda söylənən məhəbbət dastanlarından biridir. Dastan barədə yazılı məlumatlar XIX əsrin 20-ci illərinə təsadüf edir. Mənbələrdə göstərilir ki, 1813-cü ildə Qarabağın Gülüstan kəndində İran-Rusiya müharibəsinin yekunlarına dair "Gülüstan" müqaviləsinin bağlandığı vaxt bir ziyafət təşkil edilir. Azərbaycanın ikiyə bölünməsinə yol açan hadisəyə həsr edilmiş həmin məclisdə "Qəriblə Şahsənəmin hekayəti" dastanı səslənib. Bundan 12 il sonra dastan rus mətbuatına yol tapıb. "Gülüstan" müqaviləsinin imzalanma mərasimində iştirak edən A. Lazarev adlı hərbi müşavir 1825-ci ildə rus ədəbi məcmuələrinin birində yazı ilə çıxış edir. Həmin məqalədə o, Gülüstanda imzalanan sazişə həsr olunan və İran diplomatları tərəfindən təşkil edilən məclisdə Nüsrəddin adlı bir sənətkarın sazda "Qəriblə Şahsənəmin hekayəti" adlı bir rəvayət oxuduğunu və bütün məclisdəkiləri heyran etdiyini yazır. Sonra əlavə edir ki, "kaş çarizmin Qafqaza islaha göndərdiyi rus yaradıcılarından biri imperiyanı sarsıtmağa çağıran ideyalardan əl çəkib, belə təsirli rəvayətləri qələmə alıb bizlərin ruhunu oxşayaydı".

Bu məqalə Qafqazda sürgün həyatı yaşayan rus şairi Mixail Lermontovun diqqətini cəlb edir. O, "Aşıq Qərib" dastanını söyləyən aşıqlardan biri ilə tanış olur. Hekayəni dinləyir və dastanın süjeti əsasında eyniadlı məşhur poemasını qələmə alır. Bu faktı poema ilə aşıq söyləmələri arasındakı süjet yaxınlığı, mövzu və məzmun oxşarlığı da təsdiqləyir. Beləliklə, "Qəriblə Şahsənəmin hekayəti" rus şairi Mixail Lermontov tərəfindən yazıya köçürülür.

Dastanın süjetinin başqa bir versiyası sonrakı illərdə Azərbaycan aşıqlarından M. Mahmudbəyov tərəfindən yazıya alınır və o, 1882-ci ildə "Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsviri üçün materiallar toplusu"nda dərc edilir. Daha sonra 1916-cı ildən etibarən "Orucov qardaşları mətbəəsi"ndə dastan Azərbaycan və türk dillərində bir neçə dəfə nəşr edilir. Həmin nəşrlərdən öz məzmun dolğunluğu və sənətkarlıq baxımından Gəncə versiyası daha çox dinlənilib qəbul edilir. Dastan Azərbaycanda və Anadoluda geniş şöhrət tapır və yayılır. Təsadüfi deyil ki, həmin versiya əsasında Anadolu aşıqları da öz "Aşıq Qərib"lərini yaradırlar.

Dastanın Azərbaycanda on, Anadoluda yeddi versiyası mövcuddur. Dastan haqqında akademik H. Araslı, professorlardan M. Təhmasib, P. Əfəndiyev, A. Nəbiyev və başqalarının tədqiqatları var. Akademik H. Araslı və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru S. Yaqubovanın qeydlərinə görə, Aşıq Qərib tarixi şəxsiyyət olub. XVI əsrdə yaşayıb-yaradıb və Təbriz aşıq məktəbinin görkəmli sənətçilərindən biri imiş.

Dastan tarix yönündən də vacibliyini qoruyur. "Aşıq Qərib" milli dastan yaradıcılığının ən erkən süjetlərini əhatə etdiyi kimi, Azərbaycan xalqının erkən orta əsr məişət həyatını, adət-ənənələrini və cəmiyyətdaxili ziddiyyətlərini geniş şəkildə özündə ehtiva edir. Onun hər hansı başqa bir xalqa məxsus olduğunu iddia etmək, saxtalaşdırıb özünküləşdirmək heç cür mümkün deyil. "Aşıq Qərib" dastanının süjeti Azərbaycan aşıq yaradıcılığında yeni məhəbbət dastanı kimi "buta" arxasınca getmə ənənəsi üzərində qurulub. Bu ənənə daha çox İslam görüşləri ilə bağlıdır. Yəni aşiq və məşuqun yuxuda bir-birinə buta edilməsi, biri-birindən xəbərsiz olaraq ilahi varlıq tərəfindən bəxş edilən nikah bağlantısı, ilahi vergisi ilə bağlıdır. Azərbaycan dastan yaradıcılığında bu tipli süjetlərdə aşiq və məşuqlar bir çox çətinliklərlə üzləşsələr də, sonda bir-birinə qovuşa bilirlər. Eyni zamanda bu tipli süjetlərdə butalanan qəhrəmanlara dara düşərkən kömək edən Xızır, Həzrət, Cəbrayıl və s. İslam anlamı ilə bağlı fövqəlbəşər qüvvələr olub. Məlumdur ki, "Aşıq Qərib" dastanında tacir Məhəmmədin oğlu Rəsul yuxuda ikən tiflisli Xoca Sənanın qızı Şahsənəm ona buta verilir. Rəsul öz butasının arxasınca getməli olur. Gəlib Tiflisə çatanda bir qarıya rast olur. Qarı vəziyyətdən hali olur və deyir ki, sən qal burada, mən gedim Şahsənəmi muştuluqlayım. Elə buradaca qarı Rəsulu "Qərib" deyə çağırır və Rəsula bu ad xoş gəlir. O, bu adı özünə götürür. Hadisələr açılır, Şahsənəm Aşıq Qəribin gəlişindən xəbər tutur və onunla görüşür. Ancaq Qərib Şahsənəmin əmisi oğlu Şahvələdə nişanlı olduğunu bilir. Bu xəbər onu sarsıdır. Şahsənəm əmisi oğluna xəbər göndərir ki, məni yeddi il gözləsin. Aşıq Qərib Şahsənəmə qovuşmaq üçün bütün əzablara dözür. Dastanda Qəribin kəşməkəşli həyatının çox gərgin bir mərhələsi təsvir olunur. Bu, çətinlik və ağır güzərandan çıxma, buta arxasınca getmə, böyük çətinliklərə qalib gəlib toy gününə qovuşma, yeni həyata qədəm qoyma ilə əlamətdardır. Dastanın əvvəlində butasına qovuşacağına nagüman olan Rəsul (Qərib) dastanın sonunda artıq muradına yetişən haqq aşığı kimi diqqəti çəkir.

"Aşıq Qərib" Azərbaycan opera sənətində də özünə yer tapıb. Dastanın motivləri əsasında Zülfüqar Hacıbəyov "Aşıq Qərib", C. Cabbarlının yazdığı libretto əsasında görkəmli rus bəstəkarı Reynqold Qliyer "Şahsənəm" operasını yazıb.

"Aşıq Qərib" Şərqdə kifayət qədər yayılmış dastandır. O, poetik ifadənin yüksək səviyyədə ustalıqla açıqlanması ilə, qəhrəmanların nəcib simaları ilə, güclü və ilahi sevgini əks etdirməklə dinləyicinin diqqətini xüsusilə özünə cəlb edir. Cəlbedici süjetlərlə və nəsr mətninə əlavə edilmiş incə lirizm ilə dolu olan şeir-mahnıların sayəsində bu dastan aşıqların ifaçılıq repertuarında sevimli əsərlər kimi özünə məxsus yer tutur. Məhz elə bu xalq özanları-aşıqları vasitəsilə o, yayılaraq populyar folklor abidələrindən birinə çevrilmişdir. Bu dastanın versiyalarına Orta Asiya folklorunda: türkmən, özbək, qaraqalpaq, eləcə də Qafqaz şifahi xalq ədəbiyyatında: Azərbaycan, gürcü, erməni dili, kalmık və kabarda arasında rast gəlinir. Dastan eləcə də Türkiyə və Bolqarıstanın türk əhalisi arasında da yayılmışdır. Tədqiqatçıların diqqəti hər şeydən öncə, Azərbaycan versiyası üzərində dayanmışdır. Lakin bu dastanın türk versiyaları mürəkkəb süjetli geniş əsərlərdir, hər bir epizodun müstəqil hadisə kimi inkişaf etdiyi fərqli mətni əhatə edir.

Geniş süjet gərgahı bütün Orta Asiya versiyasını xarakterizə edir. Baş qəhrəmanların roman sərgüzəştlərinə paralel olaraq digər roman epizodları da tapılır ki, bu da əksər hallarda əsas süjet xəttinin yüklənməsinə səbəb olur. Bütün versiyalarda dini elementlərə bolluca rast gəlinir.

Lermontov "Aşıq Qərib"i 1837-ci ildə Tiflis yaxınlığında hərbi hissədə olarkən yazmışdır. Əsər Lermontovun ölümündən sonra, 1846-cı ildə "Dünən və bu gün" (rus. "Вчера и сегодня") ədəbi almanaxında dərc olunmuşdur. Nağılda mənbə barəsində nə məlumat var, nə də Lermontovu bu folklor abidəsi ilə tanış edən şəxsin kimliyi açıqlanır. "Aşıq Qərib"in başlığından sonra "türk nağılı" (rus. "Турецкая сказка") şərhi verilmişdir. Bu məqam, açıqca süjetin türk mənşəli olmasını göstərirdi və uzun müddət tədqiqatçılar arasında şübhə doğurmurdu. Lakin Lermontovun arxivi ilə tanışlıqdan sonra "Aşıq Qərib"in əlyazmasında onun türk mənşəli olması barəsində nə bir başlığın, nə də bir qeydin olması aşkar olunmadı. Müəyyən edildi ki, başlığı, eləcə də qeydi mətndə mövcud Şərq gerçəkliklərinə və türk ifadələrinə uyğun olaraq mətnin tərtibi və türk kimi hesab edilməsi jurnalın redaktoru Soloquba məxsusudur. Belə bir məqam müəyyən maraq döğurmuş və tədqiqatçıların diqqətini bu əsərin yaranma mənbəyinin axtarılmasına yönəltmişdir.

Oxşarlıqların müəyyən edilməsi nəticəsində 1864-cü ildə Lermontov nağılının Atajukin tərəfindən kabarda dilinə tərcümə olunandan sonra, şübhəsiz, yaradılması mümkün olan, kabarda şifahi xalq ədəbiyyatına təsir göstərən və eyni süjetlər ilə bənzəri olan variantlarının əmələ gəldiyi kabarda versiyası da istisna olundu.

Azərbaycan anonim romantik dastan-ı "Aşıq-Qərib" 16–17-ci əsrdə yaranıb. Bu dastan 17-ci əsrdə tamamlanmışdır. Son zamanlar tədqiqatçılar Aşıq Qərib dastanına çox diqqət ayırırdılar. Lermontovun "Aşıq Qərib" dastanında mötərizələrdə mənasını izah edən Azərbaycan sözləri: Господин (ağa/ага), Мать (Ana/Ана), Юноша (oğlan/оглан) балалайка (saz/саз) və sair sözlər Azərbaycan tədqiqatçısı Mikayıl Rəfili diqqət yetirdi. Həmçinin İrakli Andronikov qeyd edir ki, azərbaycanca "Aşıq" "aşiq", məcazi mənada: "müğənni", "şair", "Qərib", "səyyah", "kasıb" tərcümə olunur. Türkoloq M. S. Mixaylov "Mixail Yuryeviç lermontovun "Tatar dili" ilə məşğuliyyəti haqqında" məqaləsində belə nəticəyə gəlir ki, "Aşıq-Qərib" nağılında rast gəlinən bütün şərq sözləri "Yalnız Azərbaycan dilinə yönləndirilə bilər". Həmçinin "гёрурсюз" sözünün forması yalnız Azərbaycan dilinin dialektlərində müşahidə olunur. Nağılda Qərb gerçəklikləri və Azərbaycan sözləri ("ana", "Rəşid", "salamməleykim", "görərsiniz") feil forması yalnız Azərbaycan dialektini xarakterizə edir. Bu günə kimi Azərbaycan dilində mövcud variantdan heç biri süjet olaraq Lermontovun nağılına uyğun gəlmir. Lermontovun "Aşıq Qərib"inin mətni yalnız gürcü variantları ilə olan oxşarlıqları əks etdirir. Vaxtilə İ. Andronikov, və S. Yaqubova bu halı qeyd etmişdir. Doğrudan da, Ş. Rustaveli adına Gürcü Ədəbiyyatı İnstitutunun folklor arxivində və Batumi Elmi-Təhqiqat Folklor Fondunda mühafizə olunan bir neçə gürcü variantı məhz elə dastanın Lermontovun nağılında verilən hissəsini əhatə edir və onda Şahsənəmə vurulana kimi aşığın həyatı əks olunduğundan bütün Azərbaycan mətni üçün xarakterik və vacib olan geniş giriş buraxılmışdır.

Eyni zamanda gürcü variantları qismən Mahmudbəyov tərəfindən 1892-ci illə yazılmış Azərbaycan mətninə uyğun gəlir. Gürcü variantlarının qeyri-gürcülüyünün əmələ gəlməsi aydındır. Bütün hər şey bu əsərləri aşıqlardan eşidən müsəlman gürcüləri tərəfindən yazılmışdır. Bu gürcü nağılçıları əsərin nəsr hissəsini gürcü dilində oxucuya çatdırıblar, aralarında olan şeir parçalarını-mahnıları isə tərcümə etməmişlər. Ərazi fərqlərinə baxmayaraq, Mesxetidə yazıldığı kimi, Acarıstanda aşkar olunmuş mətnlər süjet olaraq bir-birlərindən az fərqlənir və göründüyü kimi, bir ümumi mənbədən təşəkkül tapmışdır.

Lermontovun nağılına uyğun olaraq, eləcə də gürcü variantlarında olduğu kimi əhvalat Tiflisdə baş verir. Hər iki qəhrəman Aşıq Qərib də qəhrəman qadın Şahsənəm (Lermontovda Mahul-Mehri) Tiflis sakinləridir. Lermontovun mətni dastan variantlarının oxşar süjet ardıcıllığına riayət edir.

1. Sevgililər tərəfindən əhdi-peyman bağlanması. Belə ki, yeddi il ayrılıqdan sonra Qərib geri qayıdır. Əks təqdirdə Şahsənəmə (Mahul-Mehriyə) başqasına ərə getmək hüququ verilir.
2. Qəribin anasının narahatlığı və ağlamaqdan gözlərinin kor olması.
3. Şahsənəm (Maqul- Mehri) tərəfindən vaxt ötdükdən sorpa Qəribi axtarması.
4. Uzaq ölkədən Qəribin möcüzə yaradan atlının yardımı ilə qayıtması.
5. Qəribin Şahsənəmin (Mahul-Mehrinin) toy günü gəlməsi və onun toyuna aşıq kimi getməsi.
6. Oğlunun qayıtmasından sonra Qəribin anasının müalicə olunması.
7. Sevgililərin bir-birinə qovuşmasıi və xoşbəxt sonluq.

Bu variantı kabarda variantı kimi, Lermontovun nağılının təsiri ilə işlənməsini düşünməyimiz olmazdımı, bu halda süjet və epizotik oxşarlıqlar qanuna uyğun olardı və odur ki, Lermontovun nağılının mənbəyini aramaq məsələsi də həll olunardı. Lakin bu heç də belə deyildir. Süjet eyniliyinə və epizod oxşarlığına baxmayaraq gürcü variantında qəhrəmanların adları fərqlidir. Gürcü mətnində qadının adı Şahsənəmdirsə, Lermontovda Mahul-Mehridir. Bu baxımdan S. Yaqubovanın fikirləri də maraqlıdır ki, Mahul–Mehri Mahu –Mehridən yaranmış ola bilər ki, bu da ən gözəl, ən yaraşıqlı mənasını verir və elə bu təşbehlə də o adlandırılmışdır. Bu halda Şahsənəmin Mahu-Mehri təşbehi olmalı idi. Süjetin şifahi nəqli prosesində, güman edildiyinə görə, Mahu-Mehri təşbehi itmiş və yalnız qəhrəman qadının həqiqi adı Şahsənəm qalmışdır. Göründüyü kimi, Lermontov bu təşbehə diqqət yetirmiş və qəhrəman qadının adı kimi istifadə etmişdir.

Aşıq Qəribin bizim əlimizdə Lermontovun mətni ilə daha çox oxşarlıqların aşkarlandığı digər variantlar da vardır. Bu, Şuaxevi rayonunun Papoşvilebi kəndində 90 yaşlı Esma Putkaradzedən yazıya alınan, Batumi Elmi Təhqiqat İnstitutunun Folklor Arxivində mühafizə olunan mətndir.

Axalsixe (Aslan Bliadzenin) mətnindən fərqli olaraq acar variantında türk şeir-mahnılarına rast gəlinmir ki, bununla da dastanın janr xüsusiyyəti pozulmuşdur. Bu mətn öz kompoziyiası ilə Lermontovun əsəri kimi nağılı təşkil edir. Şübhəsiz, acar mətni lap başdan dastan formasında ola bilərdi, lakin türk şeir-mahnılar nağılçı tərəfindən vaxt keçdikcə unudulmuş və dastan nağıl şəklinə düşmüşdür. Acar variantında Lermontovun nağılının bənzəri olan çox epizodlara rast gəlinir.

Acar variantına uyğun olaraq "Aşıq Qərib atdan düşəndə atlı dedi ki, atın ayağı altından bir ovuc torpaq götür cibinə tök. Sənin "anan" kordur. Bunu onun gözünə çəkən kimi sağalacaqdır. O, torpağı götürüb qalxanda atlı və at yox oldular. Anladı ki, ona kömək edən Həzrət Əli imiş".

Acar mətninə uyğun olaraq "Şahsənəmi zorla Xurşid bəyə verirlər. Qırx gündür ki, "düyün" edilir. Şahsənəm ona getmir. Bir əlində "ağı" tutmuş, o biri əlində isə xəncər. Belə ki, onu çox narahat etsələr ya ağını içəcək, ya da xəncərlə özünü öldürəcəkdir".

Aşıq Qərib tərəfindən anasının müalicə olunması epizodunda da dəqiq oxşarlıq vardır. Acar mətnində: "Sən Aşıq Qərib deyilsən,- dedilər,- o, belə tez gəlməzdi.

O da dedi ki, Həzrət Əli mənə kömək etdi, onun atı ilə gəldim. Uçdum da gəldim. Səhər Qarsa gəldim, günorta Ərzuruma, axşamüstü isə Tiflisə. İnanmadılar. Əgər inanmırsınızsa, torpaq gətirmişəm. Bir kimsə "koru" gətirin, baxaq, görək. Onun anasını gətirdilər. Torpağı onun gözlərinə çəkdi. Qoca arvadın gözünə işıq gəldi".

Eyni epizodlardan başqa, acar variantı onunla da maraqlıdır ki, Lermontovun nağılındakı kimi, aşıq Qəribin rəqibini yayılmış Şahvələd əvəzinə Qurşum bəy (Lermontovda Xurşid bəy) kimi göstərir. Lakin, göründüyü kimi, Lermontov bu dastanın başa variantını da dinləyibmiş. Andronikovun göstərdiyi kimi, Lermontovun arxivində saxlanılan "Aşıq Qərib"in əlyazmasında şair Xurşid bəyin yanında Şahvələdi də yazmışdır, lakin silib yenidən Xurşid bəyi saxlamışdır.

Konkret olaraq Lermontova nəql edənin, onu Qafqaz folklorunun zəngin xəzinəsi ilə tanış edənin kimliyi haqqında mühakimə yürütmək çətindir. Bu barədə nə yazılı məlumat var, nə də onun müasirlərinin xatirələri. Göründüyü kimi, Lermontov bu dastanı sonra yenidən işləmək, bu mövzuda yeni əsəri yaratmaq niyyətində imiş. Onun arxivində saxlanılan bu nağılın sonradan işləməsinin izi görünmür. Göründüyü kimi, o, yalnız düzgün dəqiqliyi ilə yazılan dastanın mətnini təşkil edir, halbuki dastanı xarakterizə edən kompozisiya quruluşundan – nəsr təhkiyyəsinə paralel olaraq qəhrəmanların dialoq və hisslərinin şeir-mahnıları ilə verilməsindən məhrumdur. Lakin nağılın elə öz mətnindən müəyyən olunur ki, Lermontov Şərq folklorunun özünəməxsus xüsusiyyətlərinə malik olan bu mürəkkəb janra yaxşı bələd idi. Nağıla uyğun olaraq Aşıq Qərib üzüm bağında yuxuya getmişdi. Bu zaman Mahul-Mehri öz rəfiqələri ilə oradan keçirdi.

Məlumdur ki, burada dastanı xarakterizə edən, tərcüməsi də Lermontova çatdırılan şeir və mahnılardı.

Odur ki, nağıl mətninin bütün mövcud versiya ilə müqayisə edilməsi onun dastanın gürcü variantları ilə şübhə doğurmayan yaxınlığını təsdiq edir. Şübhə yoxdur ki, o, dastanın Gürcüstanda yayılmış və bu gün də müsəlman gürcüləri arasında təsdiq olunmuş versiyasından əmələ gəlmişdir.

• Araslı H. (Ali məktəblər üçün dərslik). Bakı: "Azərbaycan Universiteti" nəşriyyatı, 1956, s. 89-91.
• S. K. Daronyan. (PDF). № 4. Ermənistan SSR EA-nın ictimai elmlər carçısı. 1974. 79—92.
• Azərbaycan məhəbbət dastanları. Bakı: 1979
• Azərbaycan dastanları. Beş cilddə. III cild. Bakı, "Lider nəşriyyat", 2005.

• Aşıq Qərib
• Aşıq Qərib (opera)
• Aşıq Qərib (film, 1988)