"Əsrarül-məlakut" (Kainatın sirləri) — XIX əsr Azərbaycan maarifçi-alimi, tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanovun 1839–1840-cı illərdə yazdığı astronomiyaya dair essesi. Əsər fars dilindədir və kosmoqrafiya məsələlərinə həsr olunub. Əsəri ərəb dilinə müəllif özü tərcümə edib. Bakıxanovun fikrincə, bu əsər onun yarımçıq qalmış "Ümumi coğrafiya"sının "riyazi hissəsini" təmsil edir. Əlyazmanın ərəb dilinə tərcüməsi eyni nüsxələrdə mühafizə olunur.
Əsərin tarixi
Yaranması
Abbasqulu ağa Bakıxanov 19-cu əsrin 30-cu illərinin sonlarından Polşa astronomu Nikolay Kopernikin vəfatının 300 illiyinə hazırlıqla əlaqədar kosmoqrafiya məsələlərini öyrənməyə başladı. Hələ 30-cu illərin əvvəllərində Bakıxanovun diqqətini Böyük coğrafi kəşflər və Varşavada olarkən Bakıxanovun sistemi ilə maraqlandığı Kopernik tərəfindən dünyanın heliosentrik sistemi cəlb etmişdi. Həmin vaxt Bakıxanovun əlində "Kəşfül-Karaib" əsərinin əlyazması var idi, onun son səhifəsində belə bir qeyd vardı: "Kopernik 1543-cü ildə Yerin fırlanmasını sübut etdi. Varşava, 8 noyabr 1833-cü il".
Kopernikin "Göy cisimlərinin fırlanması haqqında" adlı əsərinin Tiflisdə nəşri ilə əlaqədar "astronom Kopernikin abidəsinin ucaldılması üçün" könüllü ianələr toplanmağa başlaması da Bakıxanovun kosmoqrafiya məsələlərinə diqqətini çəkdi. " (abidə 1853-cü ildə qoyulmuşdur) . Bakıxanov tərcümeyi-halında yazırdı:
“Əsrarül-məlakut” kosmoqrafiya ilə bağlı farsca yazılmış əsərdir; köhnə qaydaları yeni qayda və qanunlarla müqayisə edərək və şifahi ənənələrlə əsaslı dəlilləri təsdiq edərək, yer kürəsinin və digər göy cisimlərinin mümkün vəziyyətini və mövqeyini, habelə onların nizamlanmasına səbəb olan qanunları izah edir və eyni zamanda araşdırır. Bu kitabı ərəb dilinə tərcümə etmişəm.
Əsərin əlyazmaları
Əsərin farsca orijinal əlyazması hələ aşkarlanmayıb. Müəllif tərəfindən bu əsərin ərəb dilinə tərcüməsi demək olar ki, eyni olan iki siyahıda qorunub saxlanılmışdır ki, onlar bu gün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda 23373 və 24295 nömrələri ilə saxlanılır. Onlardan biri 1845-ci ildə, digəri isə 1867/68-ci illərdə itmişdir. A. V. Saqadeyevin rus dilinə tərcümə etdiyi ilk siyahı 1983-cü ildə Bakıda nəşr edilmişdir.
İstinadlar
- Николай Коперник. М.: . 1973. 170.
- ↑
Ədəbiyyat
- Ахмедов Э. М. А. К. Бакиханов: эпоха, жизнь, деятельность. — Б.: Элм, 1989.
- А. К. Бакиханов. Сочинения, записки, письма / Вступительная статья, составление и подготовка текстов, а также примечания и указания Э. М. Ахмедова. — Баку: Элм, 1983.