Həmin hadisələri təsvir edərkən müxtəlif arxiv materialları ilə yanaşı, ilk növbədə hadisənin fəal iştirakçısı, ekspedisiyanın rəhbəri Fyodor Raskolnikovun ilk dəfə 1934-cü ildə nəşr olunmuş kitabına istinad edəcəyik. Həmin kitab müəllifin faciəvi taleyi ilə əlaqədar olaraq uzun illər SSRİ-də təkrar nəşr olunmayıb, ilk nəşr isə kitabxanalardan yığışdırılıb. Təkrar nəşr yalnız 1964-cü ildə reallaşdırılıb — həmin vaxt ki, Raskolnikov artıq bəraət almışdı. Bununla da, onun haqqında yazılan, habelə onun özünün yazdığı bir çox mətnlər yalnız 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq işıq üzü görəcəkdi. Məsələn, Raskolnikovun 1938-ci ildə qələmə aldığı "Stalinə açıq məktub" yazısı, yaxud məşhur Sovet yazıçısı Varlam Şalamovun "Fyodor Raskolnikov" məqaləsi buna sübutdur.

Kim idi Raskolnikov? İlk bolşeviklər pleyadasının parlaq nümayəndələrindən biri, atəşin marksist, diplomat, hərbçi, yazıçı və jurnalist Fyodor Raskolnikov (əsl soyadı — İlyin) 1892-ci ildə anadan olmuşdu.

  Əsas məqalə: Fyodor Raskolnikov

Beləliklə, Fyodor Raskolnikovun bioqrafiyası köhnə bolşeviklərin bir çoxunun həyat həkayətindən elə də fərqlənmir — gizli mübarizə, təqiblər, İnqilab, var-gücü ilə Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə, sonunda isə 1930-cu illərin sonlarının repressiyaları…

İranın şimalında, Gilan əyalətində yerləşən Ənzəli şəhəri İranın Xəzər dənizi sahilindəki ən iri limanı idi. Denikinin hərbi hissələri Bakıdan qaçarkən Xəzər donanmasının gəmilərini və texnikasını özləri ilə Ənzəli limanına daşımışdılar. Həmin vaxt limana ingilislər nəzarət edirdi.

Ənzəli ekspedisiyasına hazırlığa Sovet hökuməti 1920-ci ilin martından başlamışdı. Həmin vaxt Lev Trotski Volqa-Xəzər donanmasının komandanı Raskolnikova yazmışdı: "Xəzərin ağqvardiyaçıların donanmasından təmizlənməsi nəyin bahasına olursa olsun həyata keçirilməlidir. Əgər desant tələb olunarsa, ona da gedilməlidir, çünki, Persiya ağqvardiyaçıların gəmilərini tərksilah etməkdə acizdir". Lenin də öz növbəsində bu məktuba "Tamamilə razıyam" dərkənarı qoymuşdu.

Ənzəli əməliyyatı lap əvvəlindən yalnız limandakı gəmiləri geri qaytarmaq yox, həm də Şərqdə inqilabın yayılması üçün platsdarm kimi düşünülmüşdü. Təsadüfi deyil ki, əməliyyatdan 2 ay əvvəl Raskolnikov İranda milli-azadlıq hərəkatının liderlərindən biri olan Mirzə Kiçik xanla (1880–1921) görüşmüş, Türküstan cəbhəsinin və Xəzər donanmasının kəşfiyyat şöbələri isə Ənzəliyə və Ərdəbilə öz agentlərini göndərmişdi. Həmin agentlərin müəyyən etdiyinə görə, Ərdəbildə ingilislərə qarşı çıxmağa hazır olan 300 kazak vardı, Ənzəli isə möhkəm qorunurdu — burada Ağ Ordunun qalıqlarından başqa, Böyük Britaniya ordusunun 6 min hərbçisi (əsasən hinduslar və qurkxlar) yerləşdirilmişdi. Ənzəlidən ekspedisiyanın başlanması ərəfəsində qayıtmış bolşeviklər Nəsirov və Abbasovun bilgilərinə görə, "Çoxsaylı quldurlar kim güclüdürsə, onun da tərəfinə keçəcəklər".

Üstəlik, 1920-ci ilin aprelində İranın şimalında Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə xalq üsyanı başlamışdı. Üsyançılar həm şah rejiminə, həm də onun qəyyumu olan ingilislərə qarşı çıxırdılar (Sentyabrda Təbrizdə üsyan məğlub ediləcəkdi).

Mayın 16-dan 17-nə keçən gecə Voqla-Xəzər donanmasının gəmiləri Bakıdan Ənzəliyə yola çıxır. Raskolnikov kitabında xatırlayır:

"Orconikidze və Nərimanovla sağollaşıb məni həyətdə gözləyən və Həştərxan qumlarında xeyli köhnəlmiş uzun, açıq avtomobilə minib hərbi limana yollandım. Enlikürək, sanki əzələlərdən toxunmuş mahir sürücü matros Astafyev məni zəif işıqlanan Bakı küçələrindən keçirib sahilə gətirdi. Dənizkənarı bulvardan keçib uzaqda qaralan dağlarla əhatələnmiş Bayıl burnuna istiqamət götürdük. Sağ tərəfimizdə nazik minarənin silueti görünüb yoxa çıxdı. Limana çatıb "Karl Libknext" mina gəmisinin göyərtəsinə qalxdım və lövbərdən ayrılmağı əmr etdim. Şəhər əhalisi artıq yatmışdı və eskadranın yola çıxması hər halda səhərə kimi naməlum qalacaqdı… Biz Nargin adasındakı mayakın gözvuran alovunun yaxınlığından üzüb keçərək neft dudası kimi qapqara Xəzər gecəsinin toranında həll olduq…"

Raskolnikov yazır ki, Ənzəli əməliyyatının alternativ planı da varmış, ancaq sonunda məhz ekspedisiyanın dəniz yolu ilə həyata keçirilməsi qərarına gəlinir. Belə ki, əməliyyatdan bir neçə gün əvvəl hərbi müşavirə keçirilir, orada Raskolnikovdan, qərargah rəisi (1885–1937) başqa, gəmi flaqmanları və kapitanları iştirak edirlər. Qarşıya qoyulan məsələ: Ənzəliyə yürüş etmək, ağqvardiyaçıların donanmasını ələ keçirmək, həmçinin Bakıdan və Petrovskdan aparılmış digər hərbi mülkiyyəti geri almaq. Bu, çətin və risqli əməliyyat idi, çünki, Ənzəlidə ingilis qoşunları yerləşirdi.

Raskolnikov xatırlayır:

"Desant dəstələrinin rəisi, arıq və əsəbi gənc adam olan İvan Kuzmiç Kojanov (O vaxt Kojanovun 23 yaşı vardı. 1937-ci ildə həbs olunur və güllələnir — Red.) öz dəstələrini quru yolu ilə Astaradan Ənzəliyə aparmağı israrla təklif edirdi və onun fikrincə, donanma yalnız cinahları bağlamalıydı. Mən bu planla razılaşmadım. Əməliyyatın uğuru tezlikdən və qəfillikdən asılıydı. Xəzər dənizinin sahili boyunca dəstələrin hərəkəti ağqvardiyaçılara qənimətlərini Persiyanın daxili ərazilərinə daşımaq, onların müttəfiqi olan ingilislərə isə Ənzəliyə əlavə qüvvələr çəkib gətirmək imkanı yaradardı. Odur ki, mən fərqli plan — Ənzəli şəhərinin lap yaxınlığına desant çıxarmağı təklif etdim. Əksəriyyət bununla razılaşdı…"

"Mayın 18-i sübh çağı eskadramız gözlənilmədən Ənzəlinin yastı damlı evləri qarşısında peyda olanda farslar və ingilislər hələ yuxuda idi", — Raskolnikov yazır…

Fyodor Raskolnikov "Döyüş mövqeyində" kitabında xatırlayır: "…Nəhayət dəri çəkməli bir neçə matros əllərində çəkrayı silahlarını sıxaraq gümrah hərəkətlərlə qumlu sahilə sıçrayıb düşdü. Onların birinin əlində sanki nəhəng quşa bənzəyən oraq-çəkicli Qırmızı bayraq dalğalanırdı. Matroslar adətkərdə cəldliklə teleqraf sütunlarına dırmanıb xətləri kədilər. Ənzəlinin ətraf dünya ilə teleqraf əlaqəsi qırıldı. Sonra onlar Ənzəlidən Rəştə və Tehrana aparan şose yolunu tutdular".

Bunlar baş verən dəqiqələrdə Ənzəli hələ yuxudan oyanmamışdı və ingilis qarnizonunda qəfil hücumdan tamamilə xəbərsizdilər. İngilisləri qayğısız yuxudan oyatmaq üçün Raskolnikovun əmri ilə gəmilərdən bir neçə yaylım atəşi açılır. Kazarmadan çıxan qurkxlar (Britaniya ordusundakı əslən Nepaldan olan əsgərlər) komandirlərinin əmri ilə desntın üzərinə hərəkətə keçir, ancaq "Karl Libknext" gəmisindən atılan mərmilər onları qaçmağa vadar edir. Elə həmin dəqiqələrdə teleqrafçı Raskolnikova ingilislərin briqada generalı Çempeynin imzası ilə depeşanı gətirir. General Qızıl donanmanın səfərinin məqsədilə maraqlanırdı. Cavabında Raskolnikov ingilis qoşunlarına qarşı heç bir aqressiv niyyətlərinin olmadığını və buraya da denikinçilərin oğurladığı hərbi gəmiləri geri almaq üçün gəldiklərini açıqlayan teleqram göndərir. Radioyazışmada general onların kimin tapşırığı ilə buraya gəldiyini soruşduqda isə Raskolnikov yalana əl ataraq bildirir: "Sovet hökuməti mənə görə heç bir məsuliyyət daşımır. Mən Ənzəliyə öz təşəbbüsümlə gəlmişəm".

General ona Ənzəlini təhvil vemək üçün heç bir şəxsi hüququ olmadığını və məsləhət üçün Bağdadla, Mesopotamiyanın Ali komissarı ser Persi Koksla əlaqə yaratmağın zəruriliyini yazır. Bu, Raskolnikov üçün də sərfəli idi: Bağdaddan cavab gələnə qədər yaranan atəşkəsdə o, bütün desantı sahilə çıxarmağa vaxt və şərait əldə etmiş olurdu.

General Çempeyn danışıqlar üçün Raskolnikovun yanına leytenant Kraçleyi yollayır. Raskolnikov xatırlayır: "Mən ona əlimi uzatdım. Gənc leytenantın dodaqları titrəyirdi. Qorxulu bolşeviklərin gəmisinə gəlib düşdüyünə görə o, bərk həyəcan keçirirdi…" Eyni zamanda aydın idi ki, leytenant "Karl Libknext"in göyərtəsində qalacağı müddətdə ingilislər atəşkəsi qoruyub saxlayacaqdılar.

Raskolnikov ona sual verir: "Düzünü deyin, bizim bugünkü səfərimiz sizlər üçün gözlənilməz oldu?" Leytenant da səmimi şəkildə cavab verir: "Tamamilə gözlənilməz oldu. Bolşeviklər Bakını ələ keçirəndən sonra biz həqiqətən də Qırmızı donanmanın buraya gələcəyini gözləyirdik. Ancaq 3 həftəlik sakitlikdən sonra qərara gəldik ki, siz daha gəlməyəcəksiz". Leytenant hətta Raskolnikova xahişdə bulunur: Sən demə, o, Bakıda ailə qurub, həyat yoldaşı rusdur və Ənzəlidə rahat bir ev qurublar. Olarmı ki, ingilislər Ənzəlini tərk etməli olsalar, bolşeviklər ona evindəki royalı və vannanı özü ilə aparmaqda yardımçı olsunlar? Raskolnikov ona kömək edəcəyini vəd edir və səhərisi gün royalı da, vannanı da yük maşınına qoyub Rəştə göndərirlər. Xırda detaldır, ancaq diqqətəlayiqdir: Qarışıq dövrlərdə də insan məişəti və xərclədiyi pulu qoruyub saxlamağa meyillidir.

Atəşkəs müddəti hələ bitməmiş general Çempeyndən teleqram gəlir: Teleqraf xətləri zədələndiyiindən o, Bağdadla əlaqə qura bilmir, ancaq ser Koksun razılığını almadan da onlar Ənzəlini bolşeviklərə təhvil verməyə razıdırlar. Bircə şərtləri var: qoşun hissələri şəhəri əllərində silahla tərk etmək istəyir. Texniki məsələləri nizama salmaq üçün isə general sahilə danışıqlar üçün nümayəndə göndərməyi rica edir.

Bolşeviklərin planlarına ingilis qoşunları ilə müharibə daxil olmadığından, Raskolnikov razılaşır. Bununla da əməliyyatın məqsədinə nail olunur: İngilislər Rəşti tərk edirlər, denikinçilərin sahib çıxdığı gəmilər isə Sovet Azərbaycanına qaytarılır.

Danışıqlar üçün sahilə göndərilir. Çempeynlə müzakirələr zamanı məlum olur ki, ağqvardiyaçılar gəmilərdəki bütün ağır silahların qıfıllarını çıxarıblar. Kojanov qıfılların qaytarılması tələb edir, general razılaşır və həqiqətən də bir neçə gündən sonra Ənzəliyə ingilislərin yük maşını gəlir və silahların qıfıllarını bolşeviklərə təhvil verir.

Səhərisi gün ingilislər Ənzəlidən çıxıb gedirlər. General Çempeyn şəhəri 6 yerlik avtomobildə, zabitlər köhnə "ford"larda, qurkxlar piyada, ya da eşşəklərdə tərk edirlər, denikinçilər isə qayıqlarda qaçırlar.

və Sovet dövlətinin ixtiyarına 10-larla döyüş və köməkçi gəmiləri, çoxlu silah, 10 minlərlə ton yanacaq keçir. Gəmilərin böyük hissəsi Bakıya dönür, reyddə isə daimi olaraq 1 eskadra mina gəmisi, köməkçi kreyser, sahil keşikçi gəmisi və "Manya" üzən zenit batareyası saxlanılır.

Təbii ki, Tehran rəhbərliyi baş verənlərdən qətiyyən məmnun qalmır və Moskvaya, Xalq Komissarları Sovetinə etiraz yollayır. Cavabında Moskva bildirir ki, Raskolnikov və Kojanovun ekspedisiyasının onlara heç bir aidiyyəti yoxdur. Oxşar cavabı Xarici işlər naziri Georgi Çiçerin İngiltərə hökuməti üçün də təkrarlayır.

Ənzəlidə nəzarət Sovet hərbçilərinin əlinə keçir, bir az sonra isə şəhərə üsyançıların rəhbəri Mirzə Küçük xan təşrif gətirir.

Raskolnikov onun barəsində yazır:

"Küçük xan ingilislərin qənimi idi. Yarıquldur, yarıinqilabçı, Persiyanın milli azadlığının tərəfdarı olan bu şəxs ingilis tacir və zabitlərini qorxu içində saxlayır, Qəzvinlə Tehran arasındakı dağ aşırımında cəsarətlə avtomobillərə hücum çəkib ingilis "ford"larını qayadan aşağı uçururdu. Eynilə əfsanəvi Robin Qud kimi, Küçük xan da varlıların sərvətini alıb kasıblara paylayırdı. Eynilə Robin Qud kimi, o da ələkeçməz idi. Kəndlilər onu yedizdirir, içizdirir, gizlədirdi… İndi də Ənzəli onun gəlişinin həyəcanını yaşayırdı. Küçük xan bir neçə il Ənzəlidə olmamışdı…"

Kojanov isə Mirzə Küçük xanın gəlişi ilə bağlı Moskvaya yazırdı: "Mayın 23-ü səhər Küçük xan Ənzəliyə gəldi. Söhbət zamanı aydınlaşdı ki, o, Sovet şüarları ilə Persiyada inqilabi hərəkatı başlatmaq istəyir və bunun üçün Persiyada Sovet hökumətinin yaranmasını zəruri sayır. Əhali Küçük xanı təntənə ilə qarşıladı. Hamı dəyişiklik gözləyir. Düşünürəm ki, inqilabi hərəkatın başlanmasının qarşısını saxlamaq olmayacaq".

Və bu da Raskolnikovun təsviri:

"Əvvəlcə gündən qaralmış, zil qara saçlı, tüfəng, tapança və xəncərlərlə silahlanmış bir dəstə kürd göründü. Bu, Küçük xanın şəxsi mühafizəsi idi. Onların ardından Küçük xanın özü gəldi. Hündürboy, dik qamətli, gözəl, düzgün üz cizgiləri olan bu şəxs camaatın önündən keçərək onlarla başı ilə salamlaşırdı…"

Artıq iyunun 1-də İran ərazisində 2,5 min Sovet hərbçisi, 40 pulemyot və 12 top vardı. Mayın 27-də Ənzəlidə Raskolьnikovla söhbətində Küçük xan bildirir ki, o, eyni zamanda həm şaha, həm də ingilislərə qarşı mübarizə aparmaq niyyətindədir, bunun üçün isə Sovetlərin köməyi lazımdır.

Bununla əlaqədar Raskolnikovun desant dəstəsi ləğv olunur və onun üzvləri könüllülər qismində iyunun 6-da Rəşt şəhərinə göndərilir. Üstəlik, Kojanov və dəstənin komissarı Abukov Persiya vətəndaşlığını qəbul edir. Ancaq Rəştə yürüş xoşagəlməz insidentlə başlayır: Persiya Qızıl Ordusuna kömək üçün gəlmiş 7-ci Şirvan alayının hərbçiləri 5 minlik Persiya qoşunu ilə qarşılaşaraq döyüşü uduzur, 150 nəfər həlak olur və itkin düşür, alay isə Astaraya qayıdır.

Üstəlik, üsyançılar arasında şəxsi ambisiyaların savaşı başlayır. Münaqişənin bir tərəfində Mirzə Küçük xan və əhatəsi, digər tərəfdə isə Ənzəliyə Bakıdan Sovet nəqliyyatı ilə gəlmiş İran Kommunist partiyasının rəhbərləri idilər. Sultanzadə və Persiya Qızıl Ordusuna "Şapur" ləqəbi ilə başçılıq edən keçmiş general Karqaleteli başda olmaqla kommunistlər inqilabı tez və sürətlə reallaşdırmağa çağırır, Küçük xanı isə general Kornilov, yaxud Kerenski ilə müqayisə edirdilər. Vəziyyət Raskolnikovun Persiyaya dönüşündən sonra daha da kəskinləşir — Raskolnikov həmişə Küçük xana hörmətlə yanaşılmasını xahiş edirdi, iyulda isə Azərbaycan Kommunist partiyası Mərkəzi Komitəsinin yeni yaranmış İran bürosunun Bakıda keçirilən konfransında çıxışında Budu Mdivani söyləyir: "Əgər Küçük iri inqilabi fiqura çevrilməzsə, onu aradan götürmək lazım gələcək və bu, yəqin ki tezliklə baş verəcək". Küçük xan da öz növbəsində Moskvaya, birbaşa Vladimir İliç Leninə böyük həcmli məktub göndərərək yerli kommunistlər haqda mənfi ifadələr işlədir. O, məktubunda bir çox təkliflər sırasında həm də Sovet Azərbaycanının Persiyanın işinə qarışmamasını, Abukovun geri çağırılmasını və onun Sovet Persiyanın ehtiyaclarına həssaslıqla yanaşan Kojanovla əvəzlənməsini xahiş edir.

İyunun əvvəlində Rəşti ələ keçirən Küçük xan orada elan edir, Xalq Komissarları Soveti və İnqilabi Hərbi Komitə təsis olunur. İndi də Küçük xan Tehrana hücuma hazırlaşır… Ancaq iyulun 31-nə keçən gecə Rəştdə çevriliş baş verir, Persiya Sovet Respublikasının hökumətində olan Küçük xan tərəfdarları oradan uzaqlaşdırılır, hakimiyyət isə formal olaraq onun keçmiş tərəfdarlarından birinə — radikal Sol mövqeli Ehsanulla xana tapşırılır. Bu hadisə Rəşt şəhərinə Qızıl Ordunun 800 hərbçisinin gəlişindən bir az sonra baş verir.

Raskolnikov kitabında yazır: "Sonralar Mirzə Küçük xan inqilaba xəyanət etdi, ancaq Persiya şahına qarşı mübarizəsini davam etdirir. Bir şaxtalı qış gecəsində dağ yüksəkliyində çovğuna düşür. Hökumət qoşunları onun donmuş cəsədinə rast gəlirlər. Onlar Küçük xanın başını kəsir və qənimət kimi şaha çatdırırlar…"

Bu hadisə 1921-ci il, yanvarın 28-də baş verir…

• 2016-03-04 at the Wayback Machine