Əmir Çalbaş
Əmir Çalbaş (Krım tatarcası: Emir Üsein Çalbaş, rusca: Эмир Усеин Чалбаш; 5 yanvar 1918 – 6 avqust 2005, Aluşta) — Krım tatarı olan döyüş təyyarəçisi, squadron komandanı, sınaq pilotu və Əhmədxan Sultanın dostu. O, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanlığına namizəd göstərilsə də, bu adı ala bilməmişdir.[1]
| Əmir Çalbaş | |
|---|---|
| Krım tatarcası:Emir Üsein Çalbaş | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Yuxarı Şuma, Aluşta, Krım Xalq Respublikası |
| Vəfat tarixi | (87 yaşında) |
| Vəfat yeri | Aluşta, Krım, Ukrayna |
| Dəfn yeri | Qəhrəmanlar Məzarlığı |
| Vətəndaşlığı | |
| Milliyyəti | Krım tatarı |
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Mənsubiyyəti | Sovet İttifaqı Ordusu |
| Qoşun növü |
 |
| Hərbi hissə | 627-ci Qarışıq Aviasiya Alayı |
| Xidmət illəri | 1939-1959 |
| Rütbəsi | Polkovnik |
| Döyüşlər | II Dünya müharibəsi |
| İstefada | 1959-cu ildən |
| Təltifləri | "Qırmızı Bayraq" ordeni (2 dəfə) |
Krım tatarı olan kasıb ailədə 1918-ci ilin əvvəllərində anadan olmuşdur. Ailənin maddi vəziyyətinə görə erkən yaşlarından kənd təsərrüfatı sahəsində işləməyə başlamışdır. O, həyatının bu dövründə 6 kilometr uzaqlıqda olan Aluşta şəhərinə süd qutuları daşımaqla məşğul olmuşdur. O, 2 il davam etməli olan ibtidai məktəbini uğurla daha tez müddətə bitirmişdir. 4 il yerli məktəbdə təhsil aldıqdan sonra 7 il internat məktəbində təhsil almışdır. 1933-cü il aclığı zamanı o, qısa müddətlik məktəbdən ayılıb aşpaz kimi çalışsa da, müəlliminin danlağından sonra məktəbə geri dönmüşdür. Daha sonra o, Simferopoldakı nəqliyyat məktəbinə yollandı və daha sonra donanma gəmilərində elektrik kimi çalışdı. Orada o, məşhur test pilotu Vladimir Kokkinaki ilə tanış olmuşdur. Burada çalışarkən Çalbaşda havada uçuşarkən gördüyü hərbi təyyarələrə olan maraq daha da artır. Kokkinakinin məsləhəti ilə o, Kerç aeroklubuna Komsomol bileti ilə daxil olmuşdur. 1938-ci ildə daxil olduğu məktəbdən 1939-cu ildə məzun olmuşdur. Daha sonra Kaça Hərbi Aviasiya Pilotları Məktəbinə daxil olmuş və orada gələcəyin iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını almış Əhmədxan Sultanla tanış olmuşdur. 1940-cı ilin martında Çalbaş bu məktəbdə uçuş müəllimi olmuşdur.[2][3]
Sovet İttifaqının Almaniyanın hücumuna məruz qalmasından sonra Kaça Məktəbi 1941-ci ildə Saratov əyalətinə köçürüldü. Müharibənin başlanğıcında Çalbaş və digər çox saylı yoldaşları cəbhəyə göndərilmələri üçün müraciət etdilər. 1941-ci ilin dekabrında o, cəbhəyə göndərildi. O, 627-ci Qarışıq Aviasiya Alayı ilə uçuşlar həyata keçirirdi. Bu 1943-cü ilin fevralına qədər davam etdi. O, bu zaman ərzində I-16 və LaGG-33-dən istifadə etmişdir. O, ilk uçuş qələbəsini 1942-ci ilin 31 yanvarında Ju-88-lə toplu döyüş nəticəsində əldə etdi. Onun ilk solo qələbəsi 1943-cü ilin 6 mayında baş verdi və o, FV-190-ı vurmağı bacardı. Onun ilk mükafatı Moskvanın müdafiəsinə görə verilən medal olmuşdur. İlin sonunda isə "Qırmızı Ulduz" Ordeni ilə mükafatlandırıldı. Mükafat verilən zaman o, 627-ci alayın komandanının müavini idi, lakin 1943-cü ilin fevralında 49-cu Döyüş Aviasiyası Alayına transfer edildi. Bu alayda o, hava toqquşmalarının əksəriyyətini qazandı, lakin sentyabrda Moskvadakı Lyubertski Ali Aviasiya Məktəbində müəllimlik etmək üçün cəbhədən geri çağırıldı. O ana qədər, o, artıq kapitan rütbəsinə yüksəlmiş, squadronun komandanı olmuş və döyüşdə iki dəfə yaralanmışdı. Moskvada olarkən, o, 1944 və 1945-ci illər may paradlarında çıxış etmişdir.[4]
Aviasiya tarixçisi Mixail Bixov bildirir ki, Çalbaş 8 solo və 4 birgə hava qələbəsinə malikdir.[5] Lakin bəzi mənbələr iddia edir ki, o, 11 solo və 6 birgə hava qələbəsinə malikdir.[3]
Müharibədən sonra Çalbaşa Almaniyada qalıb alay komandanı olmaq və ya Uzaq Şərqdə alay komandanının müavini olmaq seçimi etmək təklif edildi. O, Uzaq Şərqə getməyi üstün tutdu və burada polkovnik rütbəsinə yüksəldi və sonda hücum təyyarələrindən ibarət alayın komandanı oldu. O, ümumilikdə 3000 saatdan çox uçuş həyata keçirmişdi, lakin 1959-cu ildə tibbi səbəblərə görə ona uçmaq qadağan edildi və beləliklə, hərbi sahədən ayrıldı. Təqaüdə ayrıldıqdan sonra dəfələrlə vətəni Krıma geri dönməyə cəhd etdi. Sovet qanunlarına görə, təqaüdə ayrılmış hərbçilərin qeydiyyatda olduqları yerə geri dönməyə və ev qeydiyyatına düşməyə haqları var idi. Lakin bu hərəkətləri xüsusi sürgün düşərgələri istisna olmaqla digər yerlərdə hərəkət etmələri məhdudlaşdırılan Krım tatarlarına aid deyildi.Onlara hətta xüsusi düşərgələrdə qalma qadağası ləğv edildikdən sonra belə Krıma daxil olmağa çox nadir hallarda icazə verirdilər. Çalbaşın xüsusi düşərgədə olmamasına baxmayaraq, ona da, Krıma geri dönməyə icazə verilmirdi. Krım tatarlarına doğma vətənlərinə geri dönməyə icazə verildikdən sonra - 1992-ci ildə Krıma gələn Çalbaş üçün ev tapmaq inanılmaz dərəcədə çətin oldu. O, burada evi yalnız 10 il sonra ala bildi və bura köçdükdən qısa müddət sonra vəfat etdi. O, bu doğma vətənində qəhrəmanlar məzarlığında dəfn edildi.
- ↑ Yeliseva, Mariya. "Гордость крымчан – лётчик-ас Эмир-Усеин Чалбаш". Red Star (rus). 7 May 2018. 2018-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-14.
- ↑ Bekirova, Gulnara. "Герой войны без права на родину". Крым.Реалии (rus). 2018-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-14.
- ↑ 1 2 Mustafaev, Mustafa. "Эмир-Усеин Чалбаш: был асом сам и делал асами других". Крымские известия (rus). 28 February 2018. 2018-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-14.
- ↑ Chennyk, Sergey. "Эмир-Усеин Чалбаш не только сам громил врагов, но и подготовил сотни отважных лётчиков". gazetacrimea.ru (rus). 21 March 2018. 2021-05-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-15.
- ↑ Bykov, Mikhail. Все асы Сталина. 1936–1953 [Aces of Stalin. 1936–1953]. Moscow: Yauza. 2014. 1278. ISBN 978-5-9955-0712-3. OCLC 879321002.