Əfqanıstan İran yaylasının şimal-şərqində, onun Mərkəzi Asiyanın dağ sistemləri ilə qovuşduğu ərazidə yerləşir. Dənizə çıxışı olmayan Əfqanıstan qapalı hövzədə yerləşir. Çaylarının əksəriyyəti ölkə daxilində başlayır və qurtarır. Bəzi çaylar isə sərhədi keçərək digər dövlətlərin ərazisi ilə axır. Çox kiçik bir hissə (83 000 km²) xarici axarlı hövzəyə aiddir. Məhz Pakistanla olan sərhədə yerləşən çaylar öz sularını Hind çayı vasitısi ilə Ərəbistan dənizinə çıxarır.
Çayları
Hövzələr üzrə əsas göstəricilər.
| Hövzələr | Hövzənin sahəsi, min kv.km-lə | Ölkənin ərazisinə görə, faizlə | Orta illik axım, mlrd. kub.m-lə |
|---|---|---|---|
| Kabil | 61260 | 9,3 | 14,32 |
| Hind hövzəsinə aid digər çaylar | 18300 | 2,8 | 6,60 |
| Amudərya | 90000 | 13,8 | 6,60 |
| Mürqab | 37500 | 5,7 | 1,66 |
| Hərirud | 39300 | 6,0 | 2,30 |
| Helmənd | 152500 | 23,3 | 10,85 |
| Fərarhud | 30340 | 4,6 | 1,60 |
| Adraskand | 22000 | 3,4 | 0,20 |
| Şimali Əfqanıstanda axarsız hövzə | 76600 | 11,7 | 1,04 |
| CənubiƏfqanıstanda axarsız hövzə | 66000 | 10,1 | ... |
| Xaşrud | 23000 | 3,5 | 0,9 |
| Digər kiçik hövzələr | 38400 | 5,8 | 0,46 |
| CƏMİ | 655000 | 100,0 | 40,0 |
Çayların axım istiqamətinə görə Əfqanıstanda üç hövzə ayrılır: xarici, daxili və axarsız hövzə.
Xarici hövzə
Xarici axım hövzəsi ölkənin şərq hissəsini əhatə edir. Burdan axan Kabil və onun qolları, Keytu, Qumal, Kurram çayları xarici axım hövzəsinə aiddir. Bunların hamısı Hind çayına tökülür.
Daxili hövzə
Daxili hövzənin çaylarının bir çoxu qumlu sahələrlə axaraq vahələrdə suvarmaya sərf edildiyindən dövlət sərhədinə qədər gəlib çatmır. Daxili hövzəyə aid olan ən böyük çaylar ölkənin şimalında Koçka və Kunduzdur. Amudəryaya tökülən bu çaylar sularını Aral dənizinə axıdır. Mürqab çayı Türkmənistan ərazisinə keçir və orda vahələrin suvarılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Hərirud çayı da vahələrin suvarılmasında böyük rol oynayır. Bu çay suyunun bir hissəsini Qaraqum səhrasında itirir.
Cənub və cənub-qərbi Əfqanıstanın çayları öz sularını göllərə və Sistan çökəkliyindəki bataqlıqlara axıdır. Bu rayonda ən böyük çay qolları ilə birlikdə Helmənddir. Helmend aşağı axarında iki qola ayrılır: qollardan biri İran ərazisində Hamun-Saberi gölünə, digəri isə Əfqanıstan ərazisində Hamun-Puzak gölünə tökülür.Cənub və cənub-qərbin hissənin digər çayları: Fərahurd, Dorrud, Xarutrud sularını Sistan çökəkliyinə doğru axıdır.
Axarsız hövzə
Axarsız hövzə ölkənin cənub-qərb, cənub və həmçinin şimalın bəzi sahələrini əhatə edir.
Çayların qidalnama mənbələri
Əfqanıstanda çayların qidalanma mənbəyinin buzlaqlar olduğu güman edilirdi. Sonrakı tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, Hindiquş dağlarındakı buzlaq sahələri ancaq Pənc və Konər çayları hövzəsini, qismən də Kabilin sol qollarını qidalandırır. Pənc çayında su sərfi qışda minumum, iyul və avqustda dağlarda qar intensiv əriyən zaman maksimum həddə çatır. Sutoplayıcı sahəsi hündür olmayan ərazilərdən axan çaylar isə əsasən yağış suları ilə qidalanır. Yağış suları ilə qidalanan çaylar ancaq mart-may aylarında bolsulu olur.Çaylarda su orta səviyyədə olan dövrdə, yəni payızda, yağıntı demək olar ki, düşmür. Qışda dağların qarı hələ əriməmiş Əfqanıstanda axım əmələ gətirən başlıca amil yeraltı sular hesab olunur.
Su sərvəti ilə Əfqanıstanın şərq və cənub-şərqi nisbətən yaxşı təmin olunmuşdur. Burdan axan Kabil çayı Əfqanıstanın məhsuldar Kabil və Cəlilabad vahələrini suvarır, Amudərya ölkənin bəyük çayı sayılır. O, yuxarı axında Pənc adlanır. Amudəryanın Kokca və Surhab (Konduz) adlanan qolları vardır.
Gölləri
Əfqanıstanda göl azdır. Ölkənin çimal-şərqində, Hindiquş dağlarında əsrarəngiz təbitə malik dağ gölləri vardır. Bunlardan Sarıgül, Şiva, Bəndi-Əmir xüsusilə əhəmiyyətlidir. Ucqar cənub-qərbdə yayada quruyan Saberi, Həməksar, Hamun duzlu gölləri mövcuddur.
Su anbarları
Ölkədə həm Sovet İtifaqı dövründə, həm də müasir dövürdə tikilmiş çoxlu su anbarları var. Sahəsinə və gücünə daha böyük olanlar bunlardı:
1. Naqlu su anbarı
2. Qargha su anbarı
3. Şah va Arus su anbarı
4. Bənd-Əmir su anbarı
5. Dəhlə su anbarı
Bənd-Əmir su anbarı həm də, ölkənin milli park ərazisində yerləşir. Turistlərin sevimli yeri olan bu su anbarının ərazisini çox vaxt Əfqanıstanın Böyük Kanyonu adlandırırlar.
Həmçinin bax
İstifadə olunmuş ədəbiyyat
- Nathan Berger (May 1992).
- Cabir Məmmədov. Həbibə Soltanova. "İranın və Əfqanıstanən coğrafiyası". Azərbaycan Universitetinin nəşiriyyatı. Bakı. 1989. səh. 120-122
İstinadlar
- . 2016-11-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-16.
- ENCYCLOPÆDIA IRANICA. 2022-05-18 at the Wayback Machine
- (PDF). 2007-08-07 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2015-11-18.