Ədəbi əlaqə və təsir
Bu məqaləyə hansısa kateqoriya əlavə edilməmişdir. Məqaləyə kateqoriyalar əlavə edərək töhfə verə bilərsiz. |
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Ədəbi əlaqə və təsir — bir ədəbi hadisənin başqa ədəbi hadisə ilə ideya yaradıcılıq əlaqələri. Ayrı-ayrı yazıçılar, yaxud ədəbi cərəyanlar, məktəblər və bütöv ədəbi dövrlər səviyyəsində yaranır. Ədəbiyyatla digər sənət növləri (teatr, rəssamlıq, musiqi və s.) arasında da əlaqə və qarşılıqlı təsir mövcuddur. Bir sənətkarın yaradıcılığında olduğu kimi, ümumi ədəbi prosesdə də hər şey bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur[1].
Ədəbi əlaqə iki aspektdə öyrənilir: yazıçı, yaxud ədəbi mühitin təsir altında olması və onun özünün təsir göstərməsi. Bir milli ədəbiyyat daxilində ədəbi əlaqə bir yazıçı, yaxud yazıçılar qrupunun öz müasirlərinə, yaxud sonrakı ədəbi nəsillərə təsiri, millətlərarası ədəbi əlaqə isə bir xalqın bədii kəşfləri və nailiyyətlərinin başqa bir xalqa təsiridir.[1] Başqa ədəbiyyatlarla əlaqə, qarşılıqlı mübadilə və hətta təsirlənmə milli ədəbiyyatın zəiflik əlaməti yox, dinamik inkişaf əlamətidir. Milli ədəbiyyat qapalı, yalnız öz çərçivəsində inkişaf edə bilməz, milli ədəbiyyatın gücü onun qeyri-milli ədəbiyyatlarla, inkişaf etmiş ədə-biyyatlarla yaradıcılıq ünsiyyətinin dərinliyində və çoxcəhətliliyindədir[2].
Antik yunan ədəbiyyatı, orta əsrlər Azərbaycan, fars-tacik şeiri, İtaliya İntibah dövrü ədəbiyyatı, Fransa Maarifçilik ədəbiyyatı, rus realist ədəbiyyatı beynəlmiləl əhəmiyyətə malikdir. Sənətin inkişafında müəyyən nisbi müstəqilliyə baxmayaraq, bədii şüurun inkişafında ümumi, təkrarlanan cəhətləri məhz sosial-tarixi və ictimai-iqtisadi prosesin ümumi qanunauyğunluqları şərtləndirir. Ədəbi əlaqənin fərdi əlaqə, iqtibas, yaradıcılıq yarışı, epiqonçuluq və s. tipləri də var. Ədəbi əlaqələr həm bədii yaradıcılıq, həm də elmi-nəzəri cəhətdən araşdırılır[1].
Ədəbi təsir qarşılıqlı proses olub, ədəbiyyatın inkişafı üçün stimul yaradır. Azərbaycan ədəbiyyatı da müxtəlif dövrlərdə dünya xalqlarının mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə qarşılıqlı təsirdə olmuş, onun qabaqcıl ənənələrindən bəhrələnərək inkişaf etmişdir. Lakin bu əlaqələrin tarixi əsrin 50-ci illərinə qədər çox zəif öyrənilmiş, ciddi tədqiqatların obyekti olmamışdır[2]. Müharibədən sonrakı dövrdə ədəbiyyatşünaslığın əsas tədqiqat istiqamətlərindən biri milli ədəbiyyatlar arasında ədəbi əlaqələr problemi, onun tarixi, inkişaf yolları və nəticələrinin öyrənilməsi olmuşdur. Bu baxımdan həmin dövrün tədqiqatlarında rus ədəbiyyatının klassikləri ilə yaradıcılıq əlaqələri ön plana çəkilir. Aleksandr Sergeyeviç Puşkin, Mixail Yuryeviç Lermontov, Nikolay Vasilyeviç Qoqol, Lev Nikolayeviç Tolstoy, Anton Pavloviç Çexov, Aleksandr Ostrovski və başqa görkəmli rus yazıçıları ilə milli ədəbiyyatın əlaqələrinə həsr edilmiş əsərlər ən mühüm tədqiqatlar hesab olunurdu. Həmin məqsədlə dövrün görkəmli ədəbiyyatşünasları Məmməd Arif, Mikayıl Rəfili, Məmməd Cəfər, Cəfər Cəfərov, Feyzulla Qasımzadə, Əliəjdər Seyidzadə və başqa tədqiqatçılar Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələrinin müxtəlif problemlərinə dair məqalələr, əsərlər yazıb dərc etdirmişdilər. Lakin 50-ci illərdə ədəbiyyatşünaslığın bu mühüm sahəsində aparılan bütün 97 tədqiqatlarda saxta metodoloji təhlillər, yanlış təfərrüatlar aydın şəkildə nəzərə çarpırdı. Həmin dövrün tədqiqatlarında, hətta 70-ci illərə qədər yazılmış məqalə və monoqrafiyaların demək olar ki, hamısında ədəbi əlaqələr problemi obyektiv mövqedən işıqlandırılmayıb, yanlış metodologiya ilə tədqiq edilirdi. Bu illərdə milli ədəbiyyatlar arasında yaradıcılıq əlaqələri rus ədəbiyyatının SSRİ tərkibinə daxil olan digər xalqların ədəbiyyatlarına təsiri kimi birtərəfli izah şərh olunurdu. Ədəbiyyatşünas Nizaməddin Şəmsizadə məsələyə belə münasibəti həmin vaxtlarda elmin, incəsənətin bütün sahələrində olduğu kimi, ədəbiyyatda da rus şovinizminin hakimlik prinsiplərinin ön plana keçməsi ilə əlaqələndirirdi. Tədqiqatçı göstərirdi ki, o dövrün ədəbiyyatşünaslığında "…C. Məmmədquluzadədən danışanda Nikolay vasilyeviç Qoqol təsiri, Nəcəf bəy Vəzirovdan bəhs olunanda Aleksandr Ostrovski təsiri, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdən söz düşəndə Anton Çexov təsiri həlledici sayılıb. Halbuki XIX əsrin rus ədəbiyyatı çoxəsrlik Şərq ənənələrindən, o cümlədən Azərbaycan ədəbi-bədii fikrinin yaradıcılıq və poetik təcrübəsindən az bəhrələnməmişdir."[3]