Əbu Talib xan Təbrizi — XVIII əsr Azərbaycan təzkirəçilərindəndir

Azərbaycan təzkirəçilik tarixinin ən maraqlı simalarından biri də əslən Azərbaycan türkü olmuş, lakin Hindistanda doğulmuş və bütün həyatı boyu bu diyarda yaşamış Əbu Talib xan Təbrizidir. Onun atası Hacı Məhəmməd Bəy-xan bin Şəfi Təbrizi Nadir şah dövründə yaşadığı İsfahan şəhərindən Hindistana mühacirət edib və (h.q. 1165) miladi 1751-ci ildə bu diyarın Ləkhnay şəhərində oğlu Əbu Talib dünyaya gəlib: "Həmin şəhərdə də boya-başa çatmış və demək olar, müstəqil mütaliəsi sayəsində biliklərə yiyələnib yüksək savad almış Əbu Talib güclü hafizəyə malik, istedadlı bir şəxs olub. O, XVIII əsr Hindistan tarixinə hakim dairələrə yaxın olan ictimai-siyasi xadim, yazıçı-şair, ədəbiyyatşünas-təzkirəçi, tarixçi və səfərnamə müəllifi kimi daxil olub. XX əsr tədqiqatçılarından Məhəmmədəli Tərbiyət özünün məşhur "Danişməndani — Azərbaycan", Əziz Dövlətabadi böyük zəhmətin bəhrəsi olan "Soxənvərani-Azərbaycan" kitablarında, fars dilli təzkirəçilik tarixinin tədqiqində müstəsna xidmətləri olmuş Əhməd Gülçin Məani bu gün bütün təzkirə tədqiqatçılarının stolüstü kitabı və daim müraciət etdikləri mənbə olan "Tarixe-təzkirehaye-farsi" fundamental əsərində və həmçinin pakistanlı alim Doktor Seyyid Əli Rza Nəqəvinin 1964-cü ildə Tehranda nəşr etdirdiyi "Təzkirenevisiye-farsi dər Hendo Pakestan" adlı doktorluq işində əllərində olan tarixi mənbələrə, o cümlədən Əbu Talibin müasiri olmuş və onunla şəxsən görüşüb təmasda olmuş Əbdül-Lətif Şüştərinin "Töhfətül-Aləm" əsərinə, Tomas Vilyam Bill adlı müəllifin Ləkhnauda nəşr etdirdiyi "Miftah ət-təvarix" əsərlərinə istinadən bu müəllifin bioqrafiyası və əsərləri haqqında maraqlı faktlar təqdim edib elmi mülahizələr irəli sürürlər. Əbu Talıb xan Təbrizi haqqında "Azərbaycan təzkirəçilik tarixi" adlanan kitabda V.Musalı adlı tədqiqatçı da məlumat verməyə cəhd göstərib, lakin təəssüf ki, yarım səhifəlik həmin yazıda Məhəmmədəli Tərbiyətin "Danişməndani -Azərbaycan" əsərində verilən məlumatların 1987-ci il Bakı nəşrindəki primitiv və səhv tərcüməsinin daha da primitiv və səhv təkrarından irəli gedə bilməyib. Bütün bunlarla yanaşı Məhəmmədəli Tərbiyətin Əbu Talib xan Təbrizinin ölüm tarixi ilə bağlı verdiyi səhv rəqəm (h.q.1220-ci il əvəzinə h.q. 1221-ci il) burada da təkrar olunur. Məlumat üçün bildiririk ki, Əbu Talib xan Təbrizinin ölümü ilə bağlı "Miftah ət-təvarix" əsərində onun oğlu Mirzə Yusif Bağırın sifarişi ilə yazılmış iki maddeyi-tarix də qeyd olunub. Fars dilli klassik poeziyanın parlaq simalarından olan Ənvərinin adı 1987-ci il Bakı nəşrində mexaniki olaraq Ənvari kimi getdiyindən, hətta bu texniki səhv də eynilə təkrar olunub. Bütün bünlar Azərbaycan ədəbi təzkirələrinin demək olar ki, əksəriyyətinin fars dilində yazıldığından və bu səbəbdən bu dili bilməyən bir çox tədqiqatçılar üçün qaranlıq qaldığından, onların bu mənbələrə yaxın dura bilməyib ələ keçirə bildikləri azərbaycandilli tədqiqatlara tənqidi yanaşmadan bu mənbələri təkrar etməklərindən irəli gəlir. Hindistan və Pakistan ərazisində yazılmış fars dilli təzkirələrin pakistanlı tədqiqatçısı Doktor Seyyid Əli Rza Nəqəvinin bizə qürur bəxş etməklə Azərbaycan türkü adlandırdığı Əbu Talib xan Təbrizi fars dilində yazılmış, əlyazma şəklində dünya kitab xəzinələrində mühafizə olunan və bəzilərinin hətta bir sıra Avropa dillərinə belə tərcümə və çap olunmuş əsərlər müəllifidir.

Əbu Talib xan həm də təzkirə müəllifi olduğundan bu əsərlər içərisində onun "Xülasətül-əfkar" adlı əsəri bizim üçün daha maraqlı və daha önəmlidir. 25 illik zəhmətin məhsulu olmuş bu əsər müəllif 40 yaşında ikən yazılıb və 492 şair haqqında məlumatları və əsərlərindən nümunələri əhatə edir. Müəllifin əsəri tamamladıqdan sonra da orada ixtisarlar və əlavələr etdiyindən bu rəqəm bəzi mənbələrdə kiçik fərqlərlə 493 və bəzən 494 də göstərilir. Əsər fars dilli şeir və təzkirəçilik haqqında müəllifin mülahizələrini açıqlayan bir müqəddimədən, əlifba sırası ilə verilmiş qədim, orta və son dövr şairlərindən ibarət olan, 309 müəllifi əhatə edən 28 bölmədən və həmçinin 160 şairin yalnız adı və bir neçə beyti təqdim olunmuş bir zeyldən və nəhayət, müəllifin özü də daxil olmaqla 23 müasir şairi təqdim eldən xatimədən ibarətdir. Əsərdə təqdim olunan Ənisi Şamlu, Əvhədi Marağayi, Qızılbaşxan Ümid, Bədi Təbrizi, Məhsəti, Qasım bəy Haləti, Həsən xan Samlu, Xaqani, Şərif Təbrizi, Şani Təkəlu, Saib Təbrizi, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Füzuli, Nizami, Qətran və başqa adlar bu təzkirənin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün yüksək dəyərindən xəbər verir. "Xülasətül-əfkar" təzkirəsinin dünya əlyazma xəzinələrində mühafizə olunan bir çox əlyazma nüsxələrinin sonunda müəllifin əxlaq, musiqi, əruz və qafiyə, hətta tibb elmi haqqında kiçik risalələri və 1794-cü ildə yazdığı "Lübbüs-siyər və cəhannüma" adlı əsəri də təqdim olunur". Araşdırmaçı daha sonra bildirir ki, Əbu Talib xan Təbriziyə dünya şöhrəti gətirmiş əsəri onun üç cilddən ibarət olan səyahətnaməsidir. "Məsiri-Talibi fi biladi-ifrənci" adlanan bu əsəri Əziz Dövlətabadi son bir neçə əsrin ən yaxşı səyahətnamələrindən biri adlandırır: "Şirin və oxunaqlı bir dildə yazılmış bu əsərdə müəllifin Avropaya olan beş illik səfərinin (1799-1804) təəssüratları öz əksini tapıb. Əbu Talib xanın səfər zamanı olduğu ölkələr və şəhərlər siyahısına nəzər salsaq, bu səfəri dünya səyahəti də adlandırmaq olar. Kəlküttə-Keyptaun (Cənubi Afrika) — İrlandiya — Uels — London — Fransa — İtaliya — Malta adası — İzmir — İstanbul — Ba?dad — Bəsrə — Bombey — Kəlküttə marşrutu ilə həyata keçmiş bu səfərdə müəllifin qələmə aldığı təəssüratlar bu ölkələrdə yaşayan xalqların həyat tərzi, adət və ənənələri, şəhərlərdə olan memarlıq abidələri, kitabxanalar, teatr və konsert salonlarının, zavod və fabriklərin təsviri əsərin tarixi əhəmiyyətindən xəbər verir. Bu əsər yazıldığı dildəki nəşrindən iki il əvvəl əlyazma əsasında Çarlz Stüart tərəfindən 1810-cu ildə ingilis dilinə tərcümə olunaraq Londonda iki cilddə nəşr olunub. Eyni tərcümə yeni əlavələrlə birlikdə 1814-cü ildə təkrar çap olunub. Əsərin farsca orijinal nəşri müəllifin oğlu Mirzə Həsənəli və Mir Qüdrətəli adlı başqa bir şəxsin redaktəsi ilə 1812-ci ildə Kəlküttədə işıq üzü görüb. Əsərin başqa Avropa dillərinə və urdu dilinə olan tərcümə və nəşrləri də mövcuddur. Əlu Talib xan Təbrizinin adına məhz Avropa və London səfərindən sonra Ləndəni-Londonlu nisbəsi də əlavə olunub".

Əbu Talib xan Təbrizinin qələmindən çıxmış aşağıdakı əsərlər də mövcuddur: "Təfzih əl-qafelin" — hicri-qəməri 1211-ci ildə kapitan Riçardsonun sifarişi ilə "Asəf əd-dövlə" əsərinin (m.1775-1797) tarixinə aid yazılmış əsərdir. Orijinal mətni günümüzə çatmayan bu əsərin ingilis dilinə olan tərcüməsi 1885-ci ildə Allahabadda çap olunub. "Merac ət-touhid"-nücum elmi haqqında şeirlə yazılmış risalədir. Müqəddiməsi nəsrlə olan bu əsər 1804-cü ildə yazılmış və sonuncu Səfəvi şahzadəsi Əbülfəth Soltan Məhəmməd Səfəviyə hədiyyə edilib. Bu Səfəvi şahzadəsi həm də təzkirə müəllifidir. Əlu Talib xan Təbrizi klassik şeir növlərinin demək olar ki, hamısını əhatə edən divan sahibidir və bu toplunun əlyazması Britaniya muzeyində mövcuddur. Əlu Talib xan Təbrizinin bəzi şeirləri Q.Svintonun ingilis dilinə tərcüməsi ilə birlikdə 1807-ci ildə Londonda nəşr edilib. Onun Londonun vəsfinə həsr etdiyi "Şürurəfza" adlı məsnəvisi də əlyazma şəklində mövcuddur. Bu əsərin Edinburq kitabxanasında saxlanan əlyazmasında Əlu Talib xan Təbrizinin portreti də mövcuddur. Mənbələr Əbu Talib xan Təbrizinin bir mətnşünas-tədqiqatçı kimi də fəaliyyətindən xəbər verir. Belə ki, o, Hafiz divanının 12 nüsxə əsasında mətnini bərpa edib və bu mətn 1200 tirajla çap olunub. Əziz Dövlətəbadinin fikrincə, bu çap Hafiz divanının ilk və ya birinci çaplarındandır"..