Əbülxeyr xan - Haqqinda Melumat

Əbülxeyr xan
Əbülxeyr xan
	özb. Abulxayrxon
Özbək xanlığının I xanı
	1428 – 1468
Sonrakı	Yadigar xan
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1411/1412
Vəfat tarixi	1468
Vəfat yeri	Cənubi Qazaxıstan, Qazaxıstan;
Dəfn yeri	Əhməd Yasəvi türbəsi
Fəaliyyəti	siyasətçi
Atası	Dövlətşeyx sultan
Həyat yoldaşı	Rabiyyə Sultan Bəyim
Uşaqları	Şeyx Heydər (Özbək xanı);
Dini	islam

Əbülxeyr xan (özb. Abulxayrxon) — Şeybanilər sülaləsindən Özbək xanlığının əsasını qoymuş xan.

Həyatı

1411/1412-ci ildə Dövlətşeyx sultanın ailəsində doğulmuşdu. Əslən Çingiz xanın nəvəsi Şeyban xanın nəslindən idi. Gəncliyində Şeybani ulusunun rəhbəri ordusunda sol cinah komandiri idi. Hələ 1427-ci ildə Cumaduk xan Noqay Ordasının əmiri Yedigeyin oğlu Qazi bəy tərəfindən öldürüləndə noqaylar tərəfindən əsir alınmış, daha sonra isə azad edilmişdi.

Hakimiyyəti

Azad edildikdən sonra 1428-ci ildə Sibir xanlığını işğal edərək Tümen və Tura çayı arasındakı bölgəyə nəzarət etməyə başladı. 1446-cı ilədək Çimgi Tura (müasir Tümen) şəhərindən dövlətini idarə edən Əbülxeyr xan 1430-cu ildə Xarəzmi işğal etdi, buradakı Teymuri əmiri olan İbrahimi qovaraq Ürgənci ələ keçirdi. Lakin burada çox qalmayaraq həm şimaldan gələn təhlükə, həm də dözülməz istilərə görə Qazaxıstan çöllərinə qayıtdı və burada Həştərxan xanlığı ordularını məğlub etdi. 1435-ci ildə yenidən Xarəzmi, 1440-cı ildə Astrabadı qarət edən Əbülxeyr xan dövlətin sərhədlərini genişləndirirdi. 1446-cı ildə müasir Özbəkistan torpaqlarını ələ keçirən xan Teymuriləri qovaraq paytaxtını Sığnaqa köçürdü.

Teymurilərlə münasibətlər

Mərkəzi Asiyada öz gücünü möhkəmlədən Əbülxeyrin növbəti hədəfi Teymuriləri sıradan çıxarmaq idi. 1447-ci ildə Səmərqəndə qədər irəliləyən özbəklər şəhəri ələ keçirə bilmədən qayıtmışdılar. 1451-ci ildə Teymuri şahzadəsi Əbu Səidi dəstəkləyən Əbülxeyr həmin ilin iyununda onu Səmərqənddə Teymuri taxtına oturtdu. Mükafat olaraq Uluq bəyin qızı Rabiyyə Sultan bəyimlə evləndi.

Dövlətin zəifləməsi

1457-ci ildə Uz Temür adlı hökmdarın başçılığı ilə kalmıklar xanlığın torpaqlarına daxil olaraq çoxlu qarətlər törətdi. Dövlətə başqa bir zərbə isə Canıbəy xan və Kerey xanın özbəklərdən ayrılaraq 1465-ci ildə müstəqil Qazax xanlığını yaratması ilə dəydi. Ölümündən öncə son olaraq Teymuri Hüseyn Bayqaranı Əbu Səidə qarşı dəstəkləməyə qərar verdi. Lakin hərəkətə keçə bilmədən 1468-ci ildə 57 yaşında vəfat etdi. Məzarı Əhməd Yasəvi türbəsindədir.

Ailəsi

Uluq bəyin qızı Rabiyyə Sultan bəyimlə evlənmişdir. Çox güman digər həyat yoldaşları da olub.

Oğulları

Şahbudaq sultan
Xoca Məhəmməd sultan
Əhməd sultan
Məhəmməd sultan
Şeyx Heydər
Səncər sultan
İbrahim sultan
Ağburun sultan
Seyidbaba sultan

Qızları

Zülfcamal xanım
Xanzadə bəyim - Əbu Səid ilə evlənmişdi.

Həmçinin bax

Əbülxeyr xan (kiçik juz)

İstinadlar

Bregel, Yuri (1982). " 2011-04-29 at the Wayback Machine". Encyclopædia Iranica. 1. London; Boston: Routledge & Kegan Paul. səh. 331–332
Soucek, Svat, A History of Inner Asia (2000), page 136.
P. Pelliot, Notes critiques d’histoire Kalmouk, Paris, 1960, səh. 17
A History of the Moghuls of Central Asia being the Tarikh-i-Rashidi of Mirza Muhammad Haidar , tərc. E. D. Ross, London, 1895, səh. 82, 272-73
Лебедева Т. И., О неисследованных погребениях Гури Амир // Археология, история и культура Средней Азии. Ташкент, 2002, səh .68

[1] Bregel, Yuri (1982). " 2011-04-29 at the Wayback Machine". Encyclopædia Iranica. 1. London; Boston: Routledge & Kegan Paul. səh. 331–332

[3] Soucek, Svat, A History of Inner Asia (2000), page 136.

[4] P. Pelliot, Notes critiques d’histoire Kalmouk, Paris, 1960, səh. 17

[5] A History of the Moghuls of Central Asia being the Tarikh-i-Rashidi of Mirza Muhammad Haidar , tərc. E. D. Ross, London, 1895, səh. 82, 272-73

[6] Лебедева Т. И., О неисследованных погребениях Гури Амир // Археология, история и культура Средней Азии. Ташкент, 2002, səh .68