XVII əsr Azərbaycan şairlərindən biri olan Kövsəri Nizami ənənələrinin davamçılarındandır. Şair fars dilində “Şirin və Fərhad” poemasını yaratmış, əsərin bir neçə yerində:

deyə özünün Nizami ardıcıllarından olduğunu bildirmək istəmişdir. Əsərin nəzmə çəkilmə tarixini şair poemanın sonunda belə bəyan edir:

Bu sözlərin hərflərini ilə götürdükdə 1014 (1605-1606)-cü il rəqəmi ortaya çıxır.

7650 misradan ibarət olan “Şirin və Fərhad” əsərini ənənəyə əsasən Kövsəri dövrünün hökmdarı I Şah Abbasın mədhi ilə başlasa da, elə başlanğıcda mədhdən şikayətə keçib, zəmanəsində elmə, hünərə qiymət verilməməsindən danışır, sözün, kəlamın xiridarı olmadığından söz açır:

Q. Beqdeli qeyd edir ki, görünür, İsfahanda Kövsərinin şeirlərində qiymət verən olmamışdır və buna görə də şair poemasını ilk öncə Hindistana göndərmək istəmişdir:

  Əsas məqalə: Xosrov və Şirin

Kövsəri də Əlişir Nəvai və Arif Ərdəbili kimi Fərhadı ön sıraya çəkib onu əsərin əsas qəhrəmanı götürmüşdür. O, Fərhadın mənşəyi haqqında belə yazır:

Əsərdə Məhinbanu, Şirin, Büzürgümid, dayə, Xosrov, Şapur və başqa surətlər də vardır.

Şapur Fərhadın uşaqlıq, məktəb yoldaşıdır. Kövsəri Şapuru dövlət xadimidir, yüksək mənşəli təbəqədəndir. O da, xaqanın vəzirinin yeganə oğludur:

Hər iki dost təhsil alarkən sənət və peşə ilə maraqlanır. Fərhad baltanı, Şapur isə fırçanı seçir. Fərhad gözəl memar, daşyonan və heykəltaraş, Şapur isə məharətli rəssam olur. Fərhadın iştirakı ilə gözəl bir sarayın tikilib başa çatması əhvalatı Kövsəri poemasında da öz əksini tapmış
dır.

Kövsəri Fərhadın Şirinə aşiq olma əhvalatını türk xalqlarının ənənə və nağılları əsasında qərarında qəlama alır. Fərhad yuxusunda Şirini görüb ona aşiq olur. Nəhayət uzaqdan gəlmiş bir karvan başçısında qızın şəklini görür. Tacir Şirinin kim və haralı olduğunu Fərhada izah edəndə Gəncə şəhərinin, sonra da Ərmənzəminin adını çəkir. Kövsəri poemasında Gəncə Nizami poemasındakı Bərdəni əvəz edir:

deyə Kövsəri əsər boyu bir neçə yerdə Gəncənin adını təkrar edir.

Tacir Şirinin şəklini Fərhada verir. Fərhad ölkəsini, doğma yurdunu tərk edərək naməlum bir taleyin ardınca şərqdən qərbə doğru yola düşür. Yeganə munisi Şapur onu tək qoymur, Ərmənzəminə birlikdə gedirlər. Dostlar yolda bir-birlərini itirir, sonra hərəsi ayrı yolla Ərmənzəminə çatır, orada tapışıb məqsədə yetişmək uğrunda birgə fəaliyyət göstərirlər.

Əsərin mövzusu əsas etibarilə Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasındakı kimi olsa da, elə başlanğıcdan Kövsərinin yaratdığı səhnələr yenidir. Şair hadisələrin təsvirində yeni bir yol seçmək, orijinal fikirlər söyləmək, maraqlı səhnələr yaratmaq istəmişdir.

Nizamidə olduğu kimi Kövsəridə də Şapur əsas qəhrəmandan əvvəl Şirinlə görüşür. Şapur Fərhadın şəklini çəkib qıza göstərməklə onun diqqətini cəlb edir.

Burada əsas qəhrəman Xosrov yox, Fərhaddır. Hadisələr də çöldə, çəməndə, bağda yox, saray daxilində, adi şəraitdə baş vermişdir. Kövsəri də aşiqi məşuqun ardınca şərqdən qərbə çəkir. Kövsəri Şirini ilə Fərhadın ilk görüşlərinin baş tutmasında dayənin də rolu mühümdür. Əsərdə yeni obraz olan dayə Fərhadı saraya yaxınlaşdırır, onun haqqında Şirinə və Məhinbanuya müsbət fikirlər söyləyir, aşiq ilə məşuqənin görüşünü təşkil edir.

Şirin özünü tacir adlandıran Fərhadın şahzadə nəslindən olduğunu ehtimal edir. Onun kim olduğunu öyrənmək istəyir. Burada Kövsəri Şirini də dayənin məsləhəti ilə içkidən istifadə edərək Fərhadın kim olduğunu öyrənir. Beləliklə Kövsəri Şirini Fərhadın mənşəyindən xəbərdardır, halbuki Nizami poemasında Fərhadın mənşəyi naməlum olaraq qalır.

Kövsərinin poemasında Xosrov əyyaşdır və hər gününü bir gözəllə başa vurur. Onun üçün yeni-yeni gözəllər, seçmə məşuqələr gərəkdir. Şirinin camalının şöhrəti onun hərdəmxəyal ürəyini o qədər təlatümə salır ki, durub birbaş Ərmənzəminə yola düşür. Xosrov Məhinbanudan Şirini tələb edir. Məhinbanu başının üstünü kəsmiş bu böyük təhlükə qarşısında özünü itirir. Şirinin istəyinin əksinə olaraq onu Xosrova vəd etməli olur. Xosrov bir tərəfdən şəxsi qüdrətindən, digər tərəfdən də Məhinbanunun zəifliyindən istifadə edərək Şirinin şəxsi razılığını əldə etmədən, qızla heç görüşüb-danışmadan, onu özü ilə Ərmənzəmindən İrana aparır. Mədaində elə bir şərait yaranır ki, Şirinin müqaviməti qırılır. O, Xosrovdan dağlıq və sərin bir yerdə qəsr tikməyi xahiş edir.

Fərhadın Şirinin ardınca Mədainə, oradan qəsrə gəlib çıxması, Xosrov tərəfindən Bisütun dağını yarmağa məcbur edilməsi, ölüm macərası, Xosrov və Şirinin barışıb ər-arvad olmaları, Xosrovun Şiruyə tərəfindən öldürülməsi əhvalatı əslində Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasında olduğu kimi getsə də, Kövsəri yeni boyalara, səhnələrdə müxtəlif dəyişikliklərə, sdələşdirmə və mürəkkəbləşdirmələrə yol vermişdir.

  Əsas məqalə: Fərhad

Kövsərinin Fərhadı Çin xaqanının nəslindəndir. O, mükəmməl təlim-tərbiyə görmüşdür, memarlıq və daşyonma işinə böyük həvəs göstərir. Fərhad eşq sevdasına giriftar olduqdan sonra, öz qüdrət və imkanlarından yox, şəxsi ləyaqət və bacarığından istifadə etməklə sevgilisinə çatmaq üçün şərqdən qərbə yola düşür. Burada bir müddət özünü sövdəkar kimi qələmə versə də, tezliklə xaqan nəslindən olduğu aşkara çıxır. Lakin, şərait yenidən onu adsız yaşamağa məcbur edir. Şirini özünə məftun edirsə də, bu, uzun sürmür, daha qüdrətli bir rəqib meydana çıxır, Fərhadın bütün arzularını puç edib, zorakılıq yolu ilə Şirini özü ilə Mədainə aparır. Fərhad da əldən çıxmış məşuqəsinin ardınca İran paytaxtına, Xosrovun sarayına yola düşür:

Fərhad çox sadədil və safürəklidir. Fərhadın məhz bu kimi xüsusiyyətlərindən istifadə edərək Xosrov onu Bisürunu yarmağa məcbur edir. Kövsəri Fərhadı o qədər təmiz və təmənnasızdır ki, Bisütunu yarmaq qarşılığında Şirinin vüsalına yetişmək şərtini də irəli sürmür. Xosrovun Bisütunu yarmaq təklifini şərtsiz qəbul edərək ancaq ağır, möhkəm bir balta istəyir və dağı yarmağa başlayır:

Kövsəri Fərhadı da ilk növbədə Şirinin misilsiz bir heykəlini yonur, onun qarşısında diz çöküb səcdə edir. O da Nizami Fərhadı kimi dağla-daşla danışır. Göylərə səs salır. Qart daşları əzib toza çevirəcəyinə and içir. Burada da Fərhad Şirini atı ilə birlikdə boynuna qaldırıb Bisütundan Qəsri Şirinə qədər aparır. Bütün əsərlərdə təsvir olunan Fərhadlar kimi məşuqəsi xatirinə hər cür çətinliklərə sinə gərir.

Fərhadın ölüm səhnəsini Kövsəri təxminən Nizamidə olduğu kimi təsvir etmişdir. Hökmdarı müstəqimən Fərhadın qətlindən çəkindirən Büzürgümid tədbir töküb saxta qara xəbəri Fərhada çatdırır. Saf ürəkli Fərhad yalan xəbərə inanıb dərhal öz canına qəsd edir. Bu səhnədə ancaq kiçik detallar dəyişmiş olsa da, əsas etibarilə Nizami səhnələri təkrar olunur.

  Əsas məqalə: Şirin

Kövsəri Şirini də Məhinbanunun qardaşı qızıdır. O da adı kimi gözəl və Şirindir. Kövsəri Şirini də məclis qurub əylənməyi, at minib seyrə çıxmağı sevir. Şirinin ipək parça üzərində çəkilmiş şəklini Fərhada hədiyyə verən tacirin dilindən Kövsəri Şirinin gözəlliyini belə təsəvvür edir:

Kövsəri əsər boyu yeri gəldikcə Şirinin gözəlliyindən, qamətindən, şəhla gözlərindən, kaman qaşlarındanqulac saçlarından söz açır. Bu təsvirlər fiziki baxımdan da Nizami Şirinini xatırladır.

Kövsəri Şirini də Nizami Şirini kimi gözəllik vurğunu, eşq və məhəbbət xiridarıdır. Elə ki, Şapur Fərhadın şəklini ona göstərir, qız dərhal şəkil sahibinin hüsnünə vurulur. Taqəti əldən gedir, səbir-qərarı kəsilir. Dayə ondan bu iztirablarının səbəbini soruşduqda Şirin öz eşqini etiraf edir.

Kövsəri Şirini öz iffət və ismətini hər şeydən üstün tutur. Şair dəfələrlə onun əxlaqı barədə fikir söyləyir. Hətta bəzən eyni ilə və ya kiçik dəyişikliklərlə Nizaminin Şirin haqqında fikirlərini təkrar edir.

Kövsəri Şirini uzun müddət Xosrova biganə qalır. Hətta onun adını belə eşitmək istəmir. Şirin zorla İran paytaxtına aparılsa da, bir müddət Fərhadın eşqi ilə yaşayır. Lakin, hadisələrin gedişi dəyişir. Xosrov Şirin üçün qəsr tikdirir. Fərhad bu qəsrə gəlib çıxır və Şirinlə görüşür. Lakin, Şirin öz andına və ilqarına sona qədər ıməl edə bilmir. Fərhadın faciəli ölümündən sonra özünü qoruya bilmir, onun daxilində tərəddüdlər başlayır. Şapurla məsləhətləşdikdən sonra Xosrova məktub yazaraq onunla evlənmək və yaşamaq istədiyini bildirir.

Kövsəri Şirini də Firdovsi Şirini kimi bir növ cinayətə yuvarlanır. Firdovsi Şirini rəqibi Məryəmi zəhərləyib öldürmüşdüsə, Kövsəri Şirini dayəsi vasitəsiylə isfahanlı Şəkəri zəhərləyir.

  Əsas məqalə: II Xosrov

Əsərinin başlanğıcında Kövsəri bir müddət heç Xosrovun adını çəkmir. Oxucu bütün əhvalatın Çin və Ərmənzəmində baş verəcəyini düşünür. Kövsərinin Xosrovu Fərhadla Şirin bir-birinə vurulduqdan və aşiqlə məşuqə görüşdükdən sonra səhnəyə çıxır.

Xosrov burda da həmin Sasani şahənşahı, tarixi şəxsiyyətdir. O, Şirinin tərifini eşidib vəziri büzürgümidin məsləhəti ilə Ərmənzəminə qoşun yeridir, necə olursa olsun Şirini ələ keçirməyə cəhd edir.

Kövsəri Xosrovu Nizami Xosrovunun əksinə olaraq Şirinə çox laqeyd yanaşır, gözəlliyinə vurulub onu əldə etməyə çalışsa da, bir növ etinasızdır. Şah şəxsən Şirinin özünə yox, elçisi vasitəsiylə Məhinbanuya müraciət edərək qızı tələb edir.

Nizamidə olduğu kimi, Kövsəridə də Xosrov və Fərhad görüşürlər. Lakin, Kövsəri Xosrov və Fərhad arasındakı məşhur münazirəniz verməmişdir. Kövsəri Fərhadı Xosrova etinasız olub, güclü şah qarşısında baş əyməsə də, Xosrov onu dağı yarmağa vadar edir.

Əgər Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsərində Xosrov Şirinlə evləndikdən sonra onun müsbət təsiri sayəsində get-gedə elmə, ədalətə, insanpərvərliyə meyl edirsə, Kövsəri əsərində bunun əksinədir. Şair burada məsələyə tarixi həqiqətlər baxımından yanaşaraq, ömrünün son illərində Xosrovun daha da qəddarlaşmasına diqqət yetirir.

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında “Xosrov və Şirin” mövzusu, Bakı, 1970

• Xosrov və Şirin