Bədii ədəbiyyatımızın zəngin tarixi əsərlər ənənəsi var. Bu ənənənin şah təməlini öz "İsgəndərnamə" epopeyası ilə Nizami qoydu. Bu ənənəni M.F.Axundzadə "Aldanmış kəvakib" povesti ilə ana dili məhvərinə gətirdi. Mirzə Fətəli bu əsəri ilə çar idarə üsulunu ifşa etmək məqsədini izlədiyindən ciddi tarixi əsər əvəzinə komediyalarının bədii ifadə üslubu üstündə komik-məzhəki yolla getdi – özü demişdi ki, mətləbini pərdələmək istəyirsənsə, hadisələri at, məsələn, Şah Abbas dövrünə. Hər halda böyük yenilikçi Mirzə Fətəli ədəbiyyatımızın diqqətini dövlətçilik mövzusuna yönəltdi. N.Nərimanovun "Nadir şah", Ə.Haqverdiyevin "Ağa Məhəmməd şah Qaçar" tarixi dramları yarandı. Sovet dövründə Y.V.Çəmənzəminlinin, M.S. Ordubadinin, İsa Muğannanın, Əzizə xanım Cəfərzadənin, Əlisa Nicatın tarixi povest və romanları müxtəlif dövrlərdən bəhs edən bədii lövhələrlə Azərbaycan oxucusunu öz tarixi ilə yaxından tanış etdi.

Elçin Hüseynbəylinin "Şah Abbas" romanının bu silsilədə xüsusi yeri var. Bu, yeni roman tipidir. Roman tarixin bədii ifadəsində xatırlatdığım müəlliflərin əsərlərindən fərqli olaraq Orxon-Yenisey dastanlarının yaradıcılıq tipologiyası ilə yazılmışdır. Yazıçı əsərinin janrını özü olduğu kimi bildirir: roman-xronika. Burada tarix bədiiliyə xidmət etmir, tarix bədiiliyin içində itmir, bədiilik tarixə xidmət edir, tarix əvvəlli-axırlı bir bütövdür, bədiilik onun içindədir, onun tərkib hissəsidir. Bu, tarixin özüdür. Bu, tarixi roman yox, əsl tarix romanıdır. Roman tədqiqatçı işidir, sənədli romandır. Orxon dastanları kimi bədii-obrazlı salnamədir; məhz türkün ibadət kitabı olan (M.Ərgin) Orxon dastanları kimi bədiiləşmiş tarixdir və tarixləşmiş bədiilikdir. Arxiv sənədləri əsasında yazılmış bu roman Azərbaycan dövlətçilik tarixində sovet baxış bucağından yazılmış Azərbaycan tarixinin ilk elmi, ədalətli təftişidir.

Tarixin hər hansı dövrü və ya hər hansı bir şəxsiyyəti haqda fikir yürüdərkən ilk növbədə həmin dövrün ictimai siyasi mühitinə nəzər salmaq lazımdır. Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi dövr Ərdəbil, Qaracadağ, Xalxal və Talışdan başqa bütün Azərbaycan torpaqları Osmanlı işğalı altında idi. Qızılbaş əyanları silah gəzdirir, fitnə-fəsad törədir, hətta dövlət işlərinə belə müdaxilə edirdilər. Ölkə Osmanlılardan başqa Özbəklər və Portegezlər tərəfindən də təhdid olunurdu. Şah İsmayılın ölümündən I Təhmasibin həddi-buluğa çatdığı dövrədək harınlaşan mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan qızılbaş əyanları, I Təhmasibin ölümündən sonrakı I Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi 1587-ci ilə qədər onlar yenə də istədiklərini edir, nizam-intizama cəlb olunduqda isə ya qiyam qaldırır, ya da Osmanlılar tərəfə keçirdilər. Şah Abbasın hətta doğma anasını belə qətlə yetirən bu azğınları qətl etməkdə haqlı deyildimi? Bir yandan da bunu beynəlxalq vəziyyət tələb edirdi. İstanbul müqaviləsi bağlanandan sonra belə osmanlılar səfəvilərin daxili işlərinə qarışmaqda davam edirdilər. Ümumiyyətlə müqavilədən əvvəl və sonrakı dövrlərdə osmanlılar Şah Abbası heç müstəqil padşah kimi tanımırdılar. "Onu Şərq vilayətlərinin valisi adlandırırdılar". Müqavilədən sonrakı ilk illərdə şah özü də osmanlıları qıcıqlandırmamaq üçün hətta ölkə daxilində gördüyü işlərin hesabatını verirdi. Əsərdə oxuyuruq: "Şah Abbas osmanlıları sakitləşdirmək üçün özünün Herat səfərinə haqq qazandırır "aldığımız 24 qalanın açarını bir qızıl və gümüş sandıqda sultan həzrətlərinə göndəririk. Çünki, qalalarımız və özümüz padşahi-cahan həzrətlərinik. Görünür ki, şah 1590-cı il müqaviləsinin pozulmasından çəkinirdi". O ki, qaldı Şahın öz atasını zindanda saxlamasına kor şah həqiqətən də Vəramin qalasında saxlanırdı, amma işgəncə altında yox. Bunu isə şərait tələb edirdi. Çünki Səfəvi dövlətinin başı üzərini almış ölüm təhlükəsi birbaşa Məhəmməd Xudabəndənin "xidməti"idi.

• Elçin Hüseynbəyli