Şəki İrs Reyestrinə daxil edilmiş obyektlərin siyahısı
Şəki İrs Reyestrinə daxil edilmiş obyektlərin siyahısı — Şəki Xan sarayı ilə şəhərin tarixi mərkəzinin UNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına salınması barədə qərarın Azərbaycanda tətbiqi.
| Şəki İrs Reyestrinə daxil edilmiş obyektlərin siyahısı | |
|---|---|
 Şəki şəhərinin tarixi mərkəzinin ümumi görünüşü | |
| Şəhər | Şəki |
| Əsas tarixlər | 2017-2018 |
| Sahəsi | Şəki Xan sarayı və Şəki şəhərinin qədim hissəsi |
| Rəsmi sayt | sheki.heritage.org.az |
2017-ci il iyul ayının 7-də Ümumdünya İrs Komitəsinin 43-cü sessiyasında müzakirəyə çıxarılan növbəti nominasiya Azərbaycanın təqdimatı – Şəki Xan sarayının və şəhərin tarixi mərkəzinin Ümumdünya İrs Siyahısına salınması ilə bağlı məsələ olub. Üzv dövlətlərin dəstək çıxışlarından sonra Azərbaycan nümayəndə heyəti söz alıb. Müzakirə və çıxışların yekunu olaraq Şəki Xan sarayı ilə şəhərin tarixi mərkəzinin UNESKO-nun Ümumdünya İrs Siyahısına salınması ilə barədə qərar qəbul olunub. Beləliklə, qədim Şəki İçərişəhər və Qobustandan sonra Azərbaycanın Ümumdünya İrs Siyahısına salınan üçüncü mədəni irs məkanı olub.[1][2]
- Maddi-mədəni
- Qeyri-maddi mədəni
- Mədəni-təbii
| Maddi-mədəni | Qeyri-maddi mədəni: | Mədəni-təbii |
|---|---|---|
| Çar Rusiyasının əsgərləri üçün tikilmiş məbəd | Kirəmitlə örtülmüş çardaq və ondan müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilməsi | Fıstıq ağacları |
| Alban kilsəsi | Piti yeməyi | Sarağan ağacları |
| Əhmədiyyə Mikayıl oğlu Cəbrayılovun evi - Xatirə muzeyi | Göyərçin saxlama | Şəkidəki cökə ağacları |
| Nağıyev Ülfət Arif oğlunun evi (İpək manufakturası) | Çövkən oyunu | Palıd ağacları |
| Fəhlə-gənclər məktəbi | Təkəlduz | Çinar ağacları |
| Endokrinoloji xəstəxana | Tənəkəçi sənəti | Xan yaylağı |
| Göz xəstəxanasının binası | Şəbəkə | Su çıxan yerlər – Qaynama nöqtələri |
| Nalbənd Paşanın yaşayış evi | Suvenirlər | Mustafabəy meşəsi |
| İpək manufakturası | Sandıqçı dükanı | Yellicə |
| Ağayev Hikmətin yaşayış evi | Rəssam | Calğalıq |
| Hacı Məmmədhəsənin yaşayış evi | Papaqçı | Şəki mağaraları |
| Şamçıyev Heydərin yaşayış evi | Misgərlik dükanı | Öskürək piri |
| Hacı Ələkbərin yaşayış evi | Musiqi alətləri | Malyatan talası |
| Məmmədsadıq Əliyevin yaşayış evi | Qalayçı | Bulaqlıq ərazisi |
| Məmmədov Abdulkərimin yaşayış evi | Kələğayı | Güllütəpə adlanan tala ərazisi |
| 2 saylı uşaq bağçası | Xovlu tikmə | Şabalıd meşəliyi |
| Şəki profilaktik dezinfeksiya şöbəsi | Xalçaçılıq | |
| Ticarət dükanları (6 ədəd) | Halvaçı | |
| Altı dükan, üstü yaşayış evi | Dulusçuluq | |
| Ticarət dükanı (5 dükan) (Şəxsi mülkiyyət) | Çarxçı sənəti | |
| Altı dükan, üstü yaşayış evi, №1 | Məmmədov Şöyübün kustar dulusçu emalatxanası | |
| Əbdürrəhimov Namiqin yaşayış evi | ||
| Molla Pənah Vaqif adına 7 nömrəli kitabxana | ||
| General-mayor Həmidov Məmmədşərifin yaşadığı ev | ||
| Hacıyev Ziya Həmid oğlunun yaşayış evi (Hacı Qafar bəy tikdirib) | ||
| Çopur Rəcəbalının yaşayış evi (Həbibullahzadə Nurəddin yaşayır) | ||
| Nağıyev Məmmədiyyənin yaşayış evi | ||
| İranlıların yaşayış evi (köhnə kələğayı sexi) | ||
| Salmanov Nütvəli İslam oğlunun yaşayış evi | ||
| Daşdəmirov Mustafa Abdurahman oğlunun yaşayış evi | ||
| Beydulla müəllimin yaşayış evi | ||
| Su dəyirmanı | ||
| Əhmədov Cabbarın yaşayış evi | ||
| 11 saylı uşaq bağçası | ||
| Məmməd Kərimin corab arteli | ||
| Rəsulov Həsən Əfəndinin oğlunun yaşayış evi | ||
| Həmid ağanın yaşayış evi | ||
| Kazım həkimin yaşayış evi | ||
| Süleymanov Əliabbasın yaşayış evi | ||
| Güllü qarı məscidi | ||
| Hacı Çavuş Mirbaba Seyid oğlunun yaşayış evi | ||
| Hüseynov İsmayılın yaşayış evi | ||
| Cəlil Xəlilovun və Axund Fərəcullanın yaşayış evi | ||
| Ağabala müəllimin yaşayış evi (Teymur Xəlilovun evi) | ||
| Salman Mümtazın anadan olduğu ev (Evlər idarəsinin balansında) | ||
| Məmmədqasım kişinin yaşayış evi | ||
| Hacı Məmmədin mülkü | ||
| Məşədi Salmanın yaşayış evi | ||
| Cəbrayılov Əyyubun yaşayış evi | ||
| Şirniyyatçı Ələkbərin yaşayış evi | ||
| Ağaşirinlərin yaşayış evi | ||
| Ticarət dükanı - 5 ədəd (kəlağayı arteli olub) | ||
| Ticarət dükanı | ||
| Ticarət dükanı (3 ədəd) | ||
| Poliklinikanın müalicə şöbəsi (əvvəllər yaşayış evi olub) | ||
| Uşaq poliklinikası (əvvəllər yaşayış evi olub) | ||
| Ticarət dükanı-anbar | ||
| Ticarət dükanı | ||
| 4 №li məktəb yerləşən bina | ||
| Seyid Bağırın yaşayış evi | ||
| Cızbız dükanı | ||
| Üç ticarət dükanı (kələğayı toxunub) | ||
| Birmərtəbəli dükan | ||
| İkimərtəbəli dükan, üstü yaşayış evi | ||
| İkimərtəbəli ev- üst mərtəbəsi yaşayış evi, alt mərtəbəsində iki dükan | ||
| İkimərtəbəli ev - üstü yaşayış evi, altı dükan | ||
| Dadlıların çayxanası | ||
| Axsaq Yusifin ticarət sırası, dükan № 5, 6 | ||
| Axsaq Yusifin ticarət sırası, dükan № 3, 4 | ||
| Axsaq Yusifin ticarət sırası, anbar № 2 | ||
| Axsaq Yusifin ticarət sırası, dükan № 1 | ||
| Süleymanov Rəhimin yaşayış evi | ||
| 5 saylı uşaq bağçası | ||
| Varlı tacir mülkü, hazırda Dəri-Zöhrəvi Xəstəliklər Dispanseri | ||
| Surxayev Tahir, Abdurahmanov Qurbanın yaşayış evi | ||
| Kərimova Nərgizin yaşayış evi | ||
| Hacı Əbdülhəlimov İsmayılın yaşayış evi | ||
| Məşədi Xəlilov Kamran Xəlil oğlunun yaşayış evi | ||
| Hacı İsmayılın yaşayış evi | ||
| Qəssab Hüseynin mülkü | ||
| Hacı Qədirin, Hacı Məmmədin yaşayış evi (18 saylı uşaq bağçası) | ||
| Dərzi Məhəbbətin yaşayış evi | ||
| Tacir Əhmədin yaşayış evi | ||
| Məşədi Həsənin yaşayış evi | ||
| Hacı bəyin yaşayış evi | ||
| Hacı Yusifin yaşayış evi | ||
| Abdurahmanov Cəfərin yaşayış evi (düyüçü ) | ||
| Hacı Yusifin yaşayış evi | ||
| Murad müəllimin babasının yaşayış evi | ||
| Əfəndizadə Abdulla bəyin yaşayış evi | ||
| Kərpic zavodunun qülləsi | ||
| Cabbarov Müzəffərin yaşayış evi | ||
| Çopurların yaşayış evi | ||
| Çörəkçi Hüseynov Bəşirin yaşayış evi | ||
| Hacı Qafarların yaşayış evi | ||
| Ağamirzəyev Xəlil Cəlil oğlunun yaşayış evi | ||
| Nəsirova Gülnazın yaşayış evi | ||
| Məmmədov Qəmbərin yaşayış evi | ||
| Mülayim Qəmzə qızının yaşayış evi | ||
| Hacı Rzaqulunun yaşayış evi | ||
| Tacir İsanın yaşayış evi | ||
| Hacı Zeynalabdinin yaşayış evi | ||
| Tacir Məmmədəlinin yaşayış evi | ||
| Tacir Məmmədəlinin ikinci yaşayış evi | ||
| Müharibə əlili Nuru müəllimin yaşayış evi | ||
| Şirinovların yaşayış evi | ||
| Səmədovların yaşayış evi | ||
| Uşaq xəstəxanasının binası | ||
| 3№li fabrikin binası | ||
| Sahibkar Abbasqulunun yaşayış evi | ||
| Hacı Süleymanın yaşayış evi | ||
| Hacı Qafar bəyin yaşayış evi | ||
| Hacı Məmməd ağanın yaşayış evi | ||
| Hacı Arif müəllimin yaşayış evi | ||
| Hacı Xəlilovların yaşayış evi | ||
| Qasımbəyin yaşayış evi | ||
| Hacı Musa ağanın yaşayış evi | ||
| Rəsulovların yaşayış evi | ||
| Zülfüqarovun tikdirdiyi mollaxana | ||
| Hacı Bəşirin yaşayış evi | ||
| Məmmədsadıq Əliyevin ticarət kontoru / Şəki Pedaqoji Kollecinin III korpusu | ||
| Çingiz Mustafayev adına klub | ||
| Bəxtiyar Vahabzadənin ev-muzeyi | ||
| Təcridxana binası | ||
| Təcridxana binası (Sənətkarlar evi) | ||
| Keçmiş kazarma binalarının paltar yuyulan yeri (Şəbəkə sexi) | ||
| Keçmiş kazarma binası (Dövlət Rəsm Qalereyası) | ||
| Yapon Yaqubun yaşayış evi | ||
| Sabit Rəhmanın ev-muzeyi | ||
| 2 №li məktəbin binası | ||
| Əliyevlərin yaşayış evi (Pedaqoji Kollecin yerləşdiyi bina) | ||
| Dadanovların yaşayış evi, 5 bina (İnternat məktəbinin binası) | ||
| İmam Əli məscidi və minarəsi | ||
| Rəşid bəy Əfəndiyevin ev-muzeyi | ||
| Mirzə Fətəli Axundzadənin ev-muzeyi | ||
| Tağlı körpülər | ||
| Minarə | ||
| Dərə hamamı | ||
| Gödək minarəli məscid | ||
| Ömər Əfəndi məscidi | ||
| Cümə məscidi | ||
| Abdulsalam hamamı (Yeraltı hamam) | ||
| Fərhadbəyovların yaşayış evi | ||
| Əlicanbəyovların yaşayış evi | ||
| 1 №li fabrikin filialı | ||
| Köhnə su kəməri | ||
| Xan bağı | ||
| Ağvanlar hamamı | ||
| Aşağı Karvansaray | ||
| Yuxarı Karvansaray | ||
| Şəkixanovların evi | ||
| Qala divarları | ||
| Xan məscidi və Xan qəbiristanlığı | ||
| Gileyli məscidinin minarəsi | ||
| Dairəvi məbəd | ||
| Xan sarayı |
Qeyd: Cədvəldəki obyektlərlə bağlı Şəki İrs Reyestri İnternet Portalından ünvan, fotoşəkil və əlavə xüsusi qeydləri əldə edə bilərsiniz.
| Mədəni İrs Marşrutları | Təbii İrs Marşrutları |
|---|---|
| Çinar marşrutu | Şərq Çinarı yolu |
| Cökə marşrutu | Tut-ipək yolu |
| Palıd marşrutu | Cökə yolu |
| Sarağan marşrutu | Sarağan yolu |
| Tut marşrutu | Palıd yolu |
Qeyd: Cədvəldəki marşrutlarla bağlı Şəki İrs Reyestri İnternet Portalından ünvan, fotoşəkil və əlavə xüsusi qeydləri əldə edə bilərsiniz.
"Şəki şəhərinin tarixi hissəsinin qorunması ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 31 oktyabr 2018-ci il Sərəncamının birinci bəndinin icrası üçün yaradılmış bu internet portalı "Yuxarı Baş" Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun ərazisində yerləşən tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahıya alınmasını və vahid məlumat bazasının yaradılmasını təmin edir. Bu məlumat bazası "Yuxarı Baş" Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunun ərazisində yerləşən tarix və mədəniyyət abidələrinin uzunmüddətli qorunması, konservasiyası, bərpası və məqsədyönlü istifadəsi ilə bağlı görüləcək işlər üçün mənbə və istinaq nöqtəsi rolunu oynayacaq. Bu məlumat bazası Şəkinin maddi və qeyri-maddi mədəni irs nümunələri ilə yanaşı onun təbii irsi hesab edilən ünsürləri (ağacları və təbii landşaft yerlərini) də qeydiyyata almışdır.[3]
Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində yerləşən Şəki şəhərinin tarixi kökləri eradan əvvəl VI əsrə, Qafqaz Albaniyası dövrünə qədər uzanır.
1743-cü ildə müstəqil Şəki xanlığının yaranması ilə şəhərin inkişafı üçün yeni tarixi imkanlar yaranmışdı, lakin düzən ərazidə yerləşən Şəki şəhəri 1772-ci ildə Kiş çayının daşması nəticəsində tamamilə dağıldı. Bu hadisədən sonra sakinlər bir qədər yuxarıda, dağlıq ərazidə yerləşən Nuxa kəndinə köçərək indiki şəhərin əsasını qoydular.
Həmin tarixdən etibarən Şəkidə dörd fərqli şəhərsalma-memarlıq təbəqəsi formalaşıb:
1. Xanlıq dövründən qalan şəhərsalma-memarlıq üslubu: 1772-ci ildə Nuxa şəhəri Şəki xanlığının yeni siyasi mərkəzinə çevrilir, burada tacirlər məskunlaşır, ənənəvi sənətkarlıq və ipəkçilik inkişaf edir
2. Çar Rusiyası dövrü: çarlıq dövrü şəhərin orta əsr Azərbaycan memarlıq üslubuna yeni rus və Avropa elementlərini əlavə edir.
3. Sovet dövrü: şəhərdə yeni inzibati binalar inşa edilir
4. 1991-ci ildən başlayaraq müstəqillik dövrü: yeni ictimai binalar və özəl tikililər, həmçinin mehmanxanalar inşa edilir.
Bütün bu fərqli təsirlərə baxmayaraq, ərazinin təbii məhdudiyyətləri – üç tərəfdən dağlarla əhatə olunması səbəbindən Şəkinin tarixi ərazisi öz ilkin şəhər quruluşunu mühafizə edib. Vizual tamlığını qoruyub saxlamış dağ vadisi fonunda şəhər peyzajında hələ də ənənəvi tarixi binalar üstünlük təşkil edir.[3]
Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu 1967-ci ildə Şəki şəhərinin tarixi hissəsini qorumaq məqsədilə Azərbaycan sovet hakimiyyəti tərəfindən təsis edilib. Qoruğun təsdiq edilmiş inzibati sərhədləri daxilində ümumi sahəsi 283 hektar təşkil edir. Şəki şəhərinin ümumi əhalisinin 20%-i (13500 nəfər) qoruq ərazisində məskunlaşıb. Bunun nəticəsində qoruq ərazisi sıx məskunlaşmış şəhər yeri səciyyəsi daşıyır (hər kvadrat kilometrə 482 nəfər).
Qoruq ərazisində dövlət əhəmiyyətli 9 tarixi-memarlıq, 1 arxeoloji və 1 park-monumental abidə, yerli əhəmiyyətli isə 15 tarixi-memarlıq abidəsi var. Bununla yanaşı, qoruq idarəsi daha yüzlərlə binanı (yaşayış evləri, fabriklər, sənətkarlıq dükanları və s.) tarixi-memarlıq abidələrinin siyahısına əlavə etməyi təklif edir. Yuxarı Baş Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu gözəl təbiəti və bitki örtüyünə malik dağlıq ərazidə yerləşir. Öz səciyyəvi hündür damları, geniş eyvanları və bağları ilə gözoxşayan ənənəvi Şəki evləri əzəmətli dağ yamaclarının fonunda tarixi şəhər landşaftının ardıcıl və xarakterik vizual bütövlüyünü təşkil edir. Şəkini əhatə edən bu təbii landşaft onun taleyində olduqca əhəmiyyətli rol oynadığından, təxminən 72 km2-lik sahədə qərar tutan bu təbiət ərazisi şəhərinin tarixi irsinin ayrılmaz bir hissəsidir. Şəhərin quruluşu və böyümə qanunauyğunluğu onun iqtisadi həyatı və əlaqəli fəaliyyətlərlə yanaşı, həm də yerləşdiyi ərazinin topoqrafiyasına birbaşa bağlı idi.
Bir sözlə, Şəki şəhərinin tarixi hissəsi, hal-hazırda Yuxarı Baş qoruğu adı altında mühafizə olunan ərazi, XVIII əsrin sonlarından etibarən öz ənənəvi xarakterini qoruyub saxlayan memarlıq ansamblının gözəl nümunəsidir. Burada binaların tikintisində kərpic və çay daşı kimi yerli materiallara, kirəmitlə örtülü hündür maili damlar kimi yerli elementlərə üstünlük verilirdi. Daşqın və leysanlardan sığortalanmaq üçün yanmış kərpiclərin istifadəsi geniş yayılmışdı. XX əsrin əvvəllərinə kimi Şəkinin əsas iqtisadi fəaliyyəti olan ipəkçiliklə bağlı olaraq tut ağacları yetişdirməyə imkan verən böyük bağlar salınırdı.[3][4]
- ↑ "Şəki Xan sarayı və şəhərin tarixi hissəsi Ümumdünya İrs Siyahısına salındı". culture.gov.az. 2024-08-30 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin 2017-ci il ərzində gördüyü işlər haqqında hesabatı" (PDF). culture.gov.az. 2023-04-13 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
- ↑ 1 2 3 "Şəki İrs Reyestri internet portalı". sheki.heritage.org.az. 2024-08-30 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ ""Yuxarı Baş" Dövlət Tarix - Memarlıq Qoruğu". 2016-05-28 tarixində arxivləşdirilib.