Şəxsiyyət və xarakterin formalaşmasında məktəbin rolu
XÜLASƏ Bütün dünyada olduğu kimi, ölkəmizdə də son zamanlar dəyər aşınmasının yaratdığı mənfi təsirlər müşahidə olunur. Buna misal olaraq zorakılıq, aldatma, valideyn və müəllimlə münaqişə, normaların pozulması, narkomaniya və intiharları göstərmək olar. Bu davranışların öhdəsindən gəlmək üçün ailə başda olmaq üzrə bütün qurumlarla yanaşı məktəblərin üzərinə mühüm vəzifə və məsuliyyətlər düşür. Uşağın əxlaqi tərbiyəsində və xarakter inkişafında ən mühüm öyrənmə mənbələrindən biri də məktəbdir. Məqalədə sosiallaşmanın nəzəri nöqteyi-nəzərdən araşdıraraq, onu sosial rolun öyrənilməsi prosesi özünü formalaşma üsulları kontekstindən bəhs olunur. Cəmiyyət müxtəlif statuslar və vəzifələr üzrə bölünə bilər. Bu rollar insanın davranışını tənzimləyən gözləntilərdir. Ona görə də iş təkcə sözügedən mövqe ilə bağlı davranış modellərini deyil, həm də insanın daxilində hiss və dəyərlərin formalaşmasını əhatə edir. Bu məqalədə xarakterin formalaşmasında məktəb mühitinin önəmi araşdırılır.
Açar sözlər: xarakter, sosial mühit, məktəb, sosiallaşma, əxlaq.
Uşağın əxlaqi tərbiyəsi və xarakter inkişafı üçün ən vacib təlim mənbəyi həmyaşıdları və müəllimləri əhatə edən məktəbdir. Əxlaqi şəxsiyyətin inkişafı ailədə başlandığı və məktəb təhsili ilə davam etdiyi üçün bu dövrdə ailədən sonrakı ilkin tərbiyə mərhələsinin aktuallığı daha da artır. Məktəbə başlaması ilə uşaqlar nəinki artan sosial mühitlə qarşılaşırlar, həm də mühüm zehni inkişaf prosesinə başlayırlar . Hərtərəfli baxışda təhsil keçmişi, bu günü və gələcəyi əhatə edir. Başqa sözlə desək, təhsil sosioloji cəhətdən bağlı olan aspektlərdən ibarət sistemdir. Sosial, mədəni və dini dəyərlərin ötürülməsi yolu ilə bu sistem insanlara müəyyən davranış nümunələri əldə etməyə kömək edir. Bu xüsusiyyətlərlə təhsil və məktəb yardım, həmrəylik və müdafiə kimi ictimai öhdəlikləri yerinə yetirir [1, s.18]. Sosial, mədəni və dini dəyərlərin ötürülməsi yolu ilə bu sistem insanlara müəyyən davranış nümunələri əldə etməyə kömək edir. Bu xüsusiyyətlərlə təhsil və məktəb yardım, həmrəylik və müdafiə kimi ictimai öhdəlikləri yerinə yetirir. Sosial quruluşun ən əsas cəhəti olan insan dünyaya gözünü ailəsində açır və məktəbdə sosiallaşmaqda davam edir. Çünki insan avtomatik olaraq dini quruma və ya icmaya üzv olmur. Ünsiyyətcilliyə və inteqrasiyaya meylli doğulan o, sonda cəmiyyətin üzvü olur [3, s.387]. Digər tərəfdən, tərbiyə davranışın arzu olunan istiqamətdə formalaşması prosesidir, yəni fizioloji insandan mədəni-əxlaqi insana doğru. Buna görə də, əxlaqi keyfiyyətlərin ifadəsi olan xarakter və şəxsiyyət ev şəraitindən sonra məktəb mühitində aşılanır və möhkəmlənir. Çünki "məktəb akademik məlumat əldə etmək kimi idrak fəaliyyətləri ilə yanaşı, vətənpərvər, nəzakətli, dürüst və ədalətli, tolerantlıq kimi dinlər və icmalar tərəfindən fəzilət sayılan xüsusiyyətləri də öyrədir. Məktəblərin uşaqları öyrədəcək və nizam-intizam edəcəyinə inanılır. dəyərlər haqqında, beləliklə, onların mənəvi və xarakter inkişafına töhfə verir. Başqa sözlə, məktəblər fərdin, ailənin və cəmiyyətin rifahını və rifahını təmin etmək üçün dəyərləri yaşatmağa davam etməlidir [5, s.28]. Tənzimlənən atmosfer məktəbin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biridir ki, bu da cəmiyyətdə insan yetişdirən və yetişdirən qurumlar üçün ümumi termindir. Müəllimlər şagirdlərə orada əldə olunacaq məlumat, bacarıq və münasibətləri öyrədirlər. Bu səbəbdən məktəbin bütün təhsil, mədəni və sosial komponentləri uşağın xarakter inkişafına daxil etmək şansı var. Dinin qorumaq istədiyi ruhun, canın, nəslin, dinin və əmlakın təhlükəsizliyi kimi əsas insani və dini dəyərlər bu tənzimlənən təhsil mühitində uşaqlarımıza öyrədilə bilər. Eynilə, uşaqlar müxtəlif siniflər və fəaliyyətlər vasitəsilə cəmiyyətin milli, humanitar və əxlaqi dəyərlərini və standartlarını mənimsəsələr də, bu tənzimlənən şəraitdə məktəbin və onların həmyaşıdları qruplarının dəyər və normalarını da mənimsəyirlər [2, s.127]. Buna görə də öyrənilənlər davranışda həyata keçirilməlidir. Bu, əxlaqi ideallar haqqında biliklərin verilməsi nəticəsində gənclərə veriləcək əxlaqi tərbiyə və bu dəyərlərə uyğun davranış nümunələrinin üzə çıxarılması yolu ilə həyata keçiriləcəkdir. Çünki xarakterin inkişafı bir prosesdir. Bu prosesdə fərd özünə və ətrafına hörmətlə yanaşaraq, dürüst, etibarlı, mərhəmətli, xeyirxah, yardımsevər, nizam-intizamlı, qətiyyətli, qənaətcil, sadiq, cəsur, məsuliyyətli, iş əxlaqlı, ictimai bir şəxsiyyət kimi davranışını daxililəşdirir. Məktəb əlavə məlumat verməkdə liderdir. Bununla belə, məlumatların davranışa çevrilməsi o zaman mümkün olur ki, bilik sahibi yüksək əxlaqi xarakterə malik insandır və bu bilik emosiyalarla birləşir. Əgər duyğular evdə və oyun qrupları vasitəsilə düzgün yaradılmır və idarə olunmursa, o zaman əldə edilir ki, bilik sahibi olan şəxs yüksək mənəviyyata malik olsun. məktəb keçici olacaq,uşaq onu öyrənəcək,amma onu mənimsəyə bilməyəcək. Buna görə də məktəb faktlar verməklə yanaşı, düzgün davranış və duyğuları da öyrətməlidir. Bu baxımdan cəmiyyətdə elə insanların olması , nəzəri cəhətdən yaxşı-pis, doğru-yalnış, gözəllik və çirkinliyi başa düşsələr də, bir neçə qayda əzbərləsələr də, şəxsi maraqlarını hər şeydən üstün tutmağa, böhtan atmağa, hiylələrlə insanlara zərər vurmağa, hətta özlərini uğurlu hesab etməyə davam edirlər [3, s.211]. Bu səbəbdən, kiçik yaşlı uşaqlar heç vaxt təhsil mühitində pis şəxsiyyətlərə və miskin nümunələrə məruz qalmamalı və ya belə hallardan uzaq tutulmalıdırlar. Başqa sözlə, müsbət şəxsiyyət keyfiyyətlərinə malik olanlar uşaqlarımıza nümunə olmalıdır. Haqlı, dürüst, ədalətli, sədaqətli, çalışqan, səbirli, şəfqətli, yardımsevər və tolerant olan uşaqlar və ya yeniyetmələr bu xüsusiyyətlərə malik olan böyüklərlə qruplaşdırılmalıdır. Çünki uşaqla ünsiyyətdə olan və ünsiyyətdə olan şəxslərin şəxsiyyət quruluşunun pozulmuş olması onların pis hərəkətlərinin gəncdə əks olunma ehtimalını artırır. İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Cüceloğlu D., Erdoğan İ. “Öğretmen Olmak.” İstanbul: Final Kültür Sanat Yayınları, 2016, s.18. 2. Erdem S. “Sosyal Medya Bağımlılığının Yordayıcıları Olarak Temel Psikolojik İhtiyaçlar ve Utangaçlık.” İstanbul, 2022, 161 s. 3. Fazlı Polat, “Toplumsal Farklılaşma ve Din.”, Ankara: Grafiker Yayınları, 2012, 479 s. 4. Mustafa K., Nazıroğlu B. “İlköğretimde Din Eğitimi”, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014, s.149-189. 5. Zəki Aydın M. “Ailədə əxlaq tərbiyəsi.” İstanbul: Timaş Yayınları, 2011, s.28.
SUMMARY As in the whole world, the negative effects caused by value erosion have recently been observed in our country. Examples of this are violence, cheating, conflict with parents and teachers, violation of norms, drug addiction and suicide. In order to cope with these behaviors, important duties and responsibilities fall on schools along with all institutions, especially the family. One of the most important sources of learning in the moral education and character development of a child is school. The article examines socialization from a theoretical point of view, and talks about it in the context of the process of learning the social role and methods of self-formation. Society can be divided according to different statuses and positions. These roles are expectations that regulate a person's behavior. Therefore, work includes not only behavioral patterns related to the position in question, but also the formation of feelings and values within the person. This article examines the importance of the school environment in character formation.
Key words: character, social environment, school, socialization, morality.
РЕЗЮМЕ Как и во всем мире, в нашей стране в последнее время наблюдаются негативные последствия, вызванные эрозией стоимости. Примерами этого являются насилие, обман, конфликты с родителями и учителями, нарушение норм, наркомания и самоубийства. Чтобы справиться с таким поведением, на школу ложатся важные обязанности и ответственность, а также на все институты, особенно на семью. Одним из важнейших источников обучения в нравственном воспитании и развитии характера ребенка является школа. В статье социализация рассматривается с теоретической точки зрения, и говорится о ней в контексте процесса познания социальной роли и способов самоформирования. Общество можно разделить по разным статусам и позициям. Эти роли представляют собой ожидания, регулирующие поведение человека. Поэтому работа включает в себя не только модели поведения, связанные с рассматриваемой позицией, но и формирование чувств и ценностей внутри человека. В этой статье рассматривается важность школьной среды в формировании характера.
Ключевые слова: характер, социальная среда, школа, социализация, нравственность.
- [4, s.156]