AĞBULAĞIN TARİXİ KEÇMİŞİ

     Hər yurdun-yuvanın, hər elin-obanın özünəməxsus keyfiyyətləri olduğu kimi Ağbulaq kəndinin də öz dünyası, öz aləmi olmuşdur. Ümumi cəhətləri ilə Göyçə qüdrəti, Göyçə əzmini özündə cəmləşdirən bu kənd bir çox məziyyətləri ilə seçilmişdir.

Şahdağ silsiləsi əgər doqquz mərtəbəli binanı xatırladırsa Ağbulağı onun üçüncü mərtəbəsinə sığınmış əziz balasına bənzətmək olar. Ağbulaqdan Göyçə gölünə baxanda elə bil amfiteatrdan səhnəyə baxırsan. Göyçə gölündən o taya baxanda il boyu qarı əriməyən Ağmanqal, Təpəsidəlik, Çənlibel, İldırımötürən dağları göz önündə canlanır. Qonşu Şorca və Ardanış kəndlərinin örüşündə olan Adatəpə (bu dağa Koroğlu da deyirlər) elə bil Ağbulağın sol çiynindən qalxıb buludlara baş çəkir. Adatəpə ilə Ağbulaq arasında "Xanlıq" adında yurd yeri var. İrəvan xanı Hüseynəli xan burada arı saxlatdırar və özü yay aylarında dincəlməyə çıxarmış. Ağbulağın axşamı düşəndə günəş şiş uclu Ələyəz dağının arxasına çəkilib, sanki Anadoluda axşamlardı. O laübalı axşamların işığı içimizdən qəbirə keçib gedəcək... Ancaq mənə elə gəlir ki, Ağbulağın günəşi Anadoluda axşamladığı kimi oradan da doğacaqdır. COĞRAFİ MÖVQEYİ. Şahdağ silsiləsinin qoynunda uyuyan bu kənd Göyçə gölündən (Sevan gölü) 4 kilometr şimalda, Şorca dəmir yol stansiyasından şimal qərbdə, Toxluca kəndindən şimal şərqdə yerləşmişdir. Rayon mərkəzi olan Krasnoselodan 12 kilometr cənub şərqdə, Krasnoselo-İrəvan yolunun sol sahilində 800 metr aralıdadır. 1976-cı ilə kimi, Krasnoselo İrəvan yolu Ağbulaq kəndinin içindən keçir, Şorcaya 1,2 km qalmış "Qaraqüzey" dağının ətəyində sağa burulub Göyçə gölünün sahili ilə Sevan şəhəri istiqamətinə düzəlirdi. Sevan dəmir yol vağzalından Ağbulağa 45 km, İrəvandan 110 km, Qazaxdan 100 km, Mutudərədən (Şınıx) 25 km məsafə vardır. Ayağı Göyçə gölünə, başı Şah dağına söykənmiş Ağbulaq kəndinin tarixi çox qədim dövrlərlə səsləşir. Bu kəndin içində böyük və qədim bir qəbristanlıq var idi. Bu qəbristanlığın islamiyyət və xristanlıqla heç bir əlaqəsi yox idi. Əksinə türk xalqlarının soy kökündə tapınan əski inamlar bu qəbristanlıqda öz əksini tapmışdı. Daşların üstündəki qoç şəkilləri, ocaq təsviri, indiki cürə saza bənzəyən çalğı aləti, at təsvirləri deməyə imkan verirdi ki, bu torpaqlar qədim dövrlərdən türk tayfalarına məxsus olmuşdur. "Çəhlim" deyilən sahədə ərəb əlifbası ilə yazılmış bir daş var idi. Əsrlərin qarını-boranını, isti-soyuğunu görmüş bu daş qoyun sürülərinin, naxırların ayağı altda oxunası olmamışdı. Ərəb əlifbasının kamil oxucusu, Ağbulaq kənd orta məktəbinin riyaziyyat müəllimi Mirələkbər Cavadov çətinliklə də olsa yazını oxumağa müvəffəq oldu. Daşda yazılmışdı: "YUSİF İBNİ SALMAN - HİCRİ 574" 800 ildən artıq yaşı olan bu daş bir daha təsdiq eləyir ki, bu torpaq qədim türkləri məskənidir. Bundan başqa "Qara qüzey", "Qaraçı yurdu", "Çətin dərənin başı", "Sarılar", "Əyricə dağı" deyilən yerlərdəki oğuz qəbirləri daha uzaq keçmişlərdən xəbər verirlər. Bu oğuz qəbirlərinin görkəmli Azərbaycan alimlərindən tarix elmləri doktoru Həmid Əliyev, akademik Yaşar Qarayev, filologiya elmləri doktorları Mirəli Seyidov, Qara Namazov, Mürsəl Həkimov, şair Hüeyin Arif, yazıçı Fərman Eyvazlı və başqaları öz gözləri ilə görüb dəfələrlə qələmə almışlar. Kəndin içində "Qara bulaq" adlı iki bulaq vardır. Biri kəndin orta hissəsində, nisbətən çuxur və döş yerdə, Məsçidin 100 metr qərbindədir. Digər "Qara bulaq" isə "Xırmanlar" deyilən yerdə, "Arxac" məhəlləsində - yem bazasının qərb tərəfində, cələnın kənarındadır. Bu bulağın yaxınlığından qazıntı vaxtı küp (saxsı) su boruları çıxdı. Orta əsrlərə aid olan birinci borunun üstündə ərəb əlifbası ilə (ovma üsulla yazılıb) "Məhəmməd" sözünü oxuya bildik. Ardı pozulmuşdu. Hər boru 50-55 sm uzunluğunda, baş tərəfi nisbətən yoğun, ayaq tərəfi nisbətən nazik olmaqla gözəl sənət nümunələri idi. Yaşlı sakinlərin dediyindən, eləcə də "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"ndən aydın olur ki, bu kənd 4 yüz ildir ki, (Yellicədən sonra) Ağbulaq adlanır, bundan əvvəl Ağbulağa Yellicə demişlər, bu ad özü obyektiv səbəblərə əsaslanır. Ağbulaq dağın döşündə olduğuna görə Göyçə gölünün küləyi oranı müntəzəm tutmuş və beləliklə Yellicə adlanmışdır (İcmal dəftəri"ndə Yellidərə kimi qeyd olunmuşdur.) 1728-ci ildəki yazılı mənbədə Ağbulaq camaatının bir qisminin Altuntaxtdan köçüb gəldiyi göstərilir. Qeyd elədiyimiz kimi Altunkənd, yaxud Altuntaxt Krasnoselo qəsəbəsi salınan yerdə və Qaranlıq (Martuni rayonu) ərazisində kənd olub. Əhali hər halda Ağbulağa yaxın ərazidəki Altuntaxtdan köç etmişdir. 1728-ci ilin "İrəvan əyalətinin icmal dəftərində" Ağbulaq kəndi Osmanlı dövlətinə 4500 ağça gəlir vermişdir. Yellicənin əvvəlki yeri "Dik daş" deyilən sahədə olmuşdur. Sonralar camaat 1,5 km şərqə tərəf çəkilərək məskunlaşmışdı. XV əsrin sonlarında Yellicənin dörd tərəfi kol-kos olmuş, palıd və ardıc ağaclarının sıx bitdiyi meşəlik kimi tanınmışdır. Qışın sərt keçməsinə baxmayaraq qoyun sürüləri qış aylarında da otarılmışdır. Yayda "Qışlağın yurdu" deyilən yaylağa çıxmış, qışda qoyun sürüləri Göyçə gölünün sahilində "Komun kalafaları"nda saxlanamışdır. Yellicə kəndi XYI əsrin sonlarından kəndin şimal qərbindəki Ağbulaq adlı bulağın adı ilə adlanmışdır. XVII əsrdə İranla Türkiyə arasında Zaqafqaziyaya sahib olmaq üstündə müharibə gedirdi. Türk qoşunlarının sürətlə irəlilədiyini görən Şah Abbas Göyçədən və ona yaxın ərazilərdən əhalini İrana köçürmək haqda fərman imzalamışdır. Həmin dövrdə Ağbulaq camaatı da köçrülmüşdür. Bir neçə ildən sonra həmin köçkünlərin bir qismi qayıtmış, bir qismi isə qayıtmamışdır. Hətta qayıdan ailələrlə birlikdə Sulduzdan, Ərdəbildən, Təbrizdən və başqa vilayətlərdən də gələnlər olmuşdur. Ağbulağın dağları tarixlər boyu Qazaxın (Qarapapaq kəndi), Tovuzun (Bozalğanlı kəndi) yaylağı olmuşdur. Bozalğanlı kəndinin camaatı əsrlər boyu "Dürlü bulağ"ın başına yaylağa çıxmışlar. Heç təsadüfi deyildir ki, qırxa qədər şairin şer yazdığı "Dürlü bulaq" Xəyyat Mirzənin də ilham mənbəyinə çevrilmişd

Bizim bu Pir dağı maral oyudu,
Kirkitlinin döşü rizvan boyudu.

"Dürlü bulaq" abi kövsər suyud

İçəndə dad verir dəhana dağlar.

Ağbulaq camaatı bazarlığa 12 km aralıda yerləşən Çənmərək bazarına çıxardı. İndiki Krasnoselo rayonu ərazisində vaxtı ilə yeganə erməni kəndi Çənmərək olmuşdur. Gədəbəyin ərazisində olan Başkənd (Arzvaşen) erməniləri 1832-1834-ci illərdə Türkiyədən Şəmsədinə 1855-ci ildə isə Şəmsəddindən cəlib burada məskən salmışlar. Krasnoselonun Orconikidze (əvvəlki Rubenakert) və Təzə Başkənd (indiki Getik) kəndələri Başkənddən ayrılmışdır. Martuni kəndinin camaatı isə 1920-ci ildə buraya Türkiyədən gəlmişdir. Azərbaycanlıların Qotur bulaq dediyi Ttucur erməniləri də Krasnoselonun ərazisinə Şəmsəddindən köçmüşlər. Beləliklə Krasnoselonun ərazisində yerli ermənilər yalnız Çənmərəkdə yaşamışlar. Ağbulaq camaatı tarixən qonşu kəndlərdən Toxluca, Şorca, Ardanış, Cil, Babacan, Pəmbək kəndlərinin camaatı ilə bir də Qaraqoyunlu dərəsinin - Əmirxeyir, Bəryabad, Çaykənd, Qaraqaya, Yanıqpəyə, Gölkənd, Cıvıxlı, eləcə də Basarkeçər, Şınıx, Tovuz, Qazax, Gədəbəy cammatı ilə sıx əlaqə saxlamışdır. Dədə-baba bu kəndin camaatı yaraşığı və boyu-buxunu ilə seçilmişdir. Gözəlləri ilə Göyçədə məhşur olan ağbulaqlılar həm də qonaqsevərlikləri ilə tanınmışdır. Gözəl insani keyfiyyətləri, qohum-qonşuya istiqanlı olan bu camaatın şəninə aşıqlar və şairlər də xoş sözlər demişlə Ağbulaq elinin yoxdur əvəz Bir tərif deyərəm kəndbəkənd gəzi. Bu şeri də dədə Ələsgər demişdir. Ağbulağın sazlı-sözlü, nağıllı, dastanlı bir dünyası olmuşdur. Qış ayları gələndə məhəllə-məhəllə toplaşıb hər axşam bir evdə gecə yarıya kimi nağıl deyər, saz çalıb oxuyardılar. "Üzü-üzük", "Keçili-keçili" oyunlarında uduzan nağıla başlamalı, qaravəllidən saza, sazdan dastana, dastandan yanıltmaca keçməliydi. Bu zaman hamı sinədəftər olmalı idi. Belə olmasa həmin adam uduzur və oyundan çıxarılırdı. Novruzla bağlı adət-ənənələr çox güclü marağa səbəb olardı. Bayrama hazırlıq bir ay əvvəl başlar, bayramdan bir həftə sonra başa çatardı. Bir ay yumurta vuruşdurar, qatar qoyar, tonqallar qalar, çərşənbə günləri qızlar "çilə çıxarar", igidlər at minib, çalıb çağırar, bütün küsülülər barışardı. Qurban bayramında hamı heyvan kəsər, yaxud kənddə çoxlu iribuynuzlu heyvan kəsilərdi. Orucluq ayı çox müqəddəs ay sayılardı. Məhərrəmlikdə isə 40 gün imamlar üçün təziyə saxlanardı. Bu dövrdə heç kəs toy etməz, şənlik keçirməzdi. Miryaqub ağa gözəl mərsiyəxan idi. Qartal kimi zirvədə yaşayan Ağbulaq camaatı öz soy-kökünə ürəkdən bağlı olmuşdur. Heç təsadüfi deyildir ki, 1895-ci ildə tikilmiş böyük məscid binası xalqın müqəddəs ocağı kimi Sovet hakimiyyəti qurulana qədər öz fəaliyyətini saxlamışdır. Həmin dövrdə məsciddən anbar kimi istifadə edilsə də xalq oraya ən müqəddəs məbədgahı kimi baxmağı bir gün də olsun unutmamışdır. Bu məscidin özül daşını Dəvə balası Kalvayı Abbas qoymuşdur. Bu adam dəstəmaz alaraq allah qarşısında əlini göyə qaldıraraq demişdir: "Allah şahiddir ki, mən ömrüm boyu sübh namazımı bir dəfə də olsun keçirməmişəm və heç bir günaha yol verməmişəm. Ona görə bu məscidin özül daşını təmiz bir vicdanla qoyuram". Bu məscidin özül daşını və Ağbulacın içindəki tağlı körpünün də ilk daşını Dəvə balası Kalvayı Abbas qoymuşdur. Kəvək daşı ilə tikilmiş bu körpü nadir mədəniyyət abidələrimizdən biridir. Ağbulaq məscidi 1988-ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır. Qalın mətnQalın mətn