Denemeler Mişel de Montenin oxuduğum ilk kitabı olmağı ilə yanaşı həmçinin esse janrında da oxuduğum ilk kitabdır lakin məqalə və mövzular istisna olmaqla fəlsəfə ədəbiyyatında da oxuduğum ikinci kitabdır. Kitabda 107 esse var və orta əsr doqmatizmini parçalayan maarifləndirici mövzular ehtiva edir. Kitabda yazarın həyata dair düşüncələrini mədəni bir dillə bölüşdüyünü görürük. Filosofun digər bəzi filosofların əksinə kiməsə nəyisə sübut etmə cəhdi göstərməməsi diqqətimdən yayınmadı. Monte 194-cü səhifədə "Ruhumu, baktığım tarafına göre kimi şöyle, kimi böyle bir halde görüyorum. Kendimi bir şöyle bir böyle anlatışım, içime bir şöyle bir böyle bakışımdan geliyor." - deyə qeyd etməsindən də başa düşürük ki Monte həyatı özü üçün yaşayır, doğruları özü üçün axtarır və öyrənir. Nə qədər keyfiyyətli bir insan!

Məsələn mən özümdən yaşca böyüklərdən daha çox yaşca kiçik insanların mənə tövsiyə verməsindən böyük zövq alıram və mütləq diqqətə alıram tövsiyələrin. Çünki özümdən yaşca kiçiklərin daha yenilikci olduqların düşünürəm və hər zaman yeniliyə açıq olmaya çalışır, yeniliklərlə ayaqlaşmaya məcbur edirəm özümü. Məncə insan nə qədər yenilikçi olsa da yaşad olduqca keçmişdən qalan dogmaların, tabuların, qırıntıları və töküntüləri, virus kimi beynə dolanır və xəstələnir amma xəstələndiyinin fərqində olmaz, bu bir növ yaşadığımız dünyanın virtual reallıq olub-olmamasını anlamaq üçün göstərdiyimiz səyə və ya yazdığımız proqram təminatında bug axtarmaya oxşayır. Məndə xəstələnib xəstələnmədiyimi anlamaq üçün məndən yaşca böyüklərdən deyil, yaşca kiçik insanların mənə tövsiyə verməsini daha çox istər və bundan böyük zövq alaram. Özümü yeniliklərlə ayaqlaşmaya məcbur edirəm çünki yenilik bir seçim deyil, bir ehtiyac, bir zərurətdir.  

Lakin özüm isə çox vacib bir zərurət yaranmadığı təqdirdə kiməsə tövsiyə verməkdən mütləq çəkinirəm, hətta mümkünsə heç vermərəm. Buna film, kitap, musiqi kimi tövsiyələrdə daxildir. Çünki mənim doğru bildiyim şey başqasına görə doğru olmaya bilər. Əslində başqasına görə də deyil, faktiki olaraq ümumiyyətlə doğru olmaya bilər. Rənglər belə sonsuz sayıdadır təkcə rənglərdən sarının belə sonsuz sayıda tonu var, sarı belə sarı olmadığına görə, elə isə mən kimin doğrusun mənimsəyə bilərəm? Ya da hansı doğrumu kiməsə mənimsədə bilərəm?

Məsələn 126-cı səhifədə Monte: "Dünyada gördüklerimizin doğruluğunu, yanlışlığını anlamak için doğruyu gösteren bir araç olması gerek; bu aracın doğruluğunu anlamak için bir deneme gerek; denemenin doğruluğunu anlamak için de bir araç: Gel de çık bu işin içinden!" –deyə qeyd edər. Demək istədiyim odur ki əgər tövsiyə verməm zərurət olubsa o zaman o tövsiyəni verməzdən əvvəl ilk öncə özümə baxar, o tövsiyəyə özüm riayət edib etmədiyimi ölçər, əgər özüm verəcəyim tövsiyəyə əməl edirəmsə daha sonra o tövsiyəni verərəm. Yəni başqa bir beyni dəyişdirmək istəyirəmsə bunun üçün ilk öz beynimi dəyişdirər sonra başqasına keçərəm.

Denemelerdə Montenində mənim kimi bir yanaşması olduğunu görürəm. Bilirik ki Monte, Esselər^Denemeler kitabını oxucu üçün yox özü üçün yazır elə isə haqlı olaraq düşünə bilərik ki həqiqətə ilk özü çatır sonra o həqiqəti başqasına çatdırır. Açığı mən bu kitaba çox pis əsəb oldum. Çünki bu günə qədər oxuduğum bütün kitablarda az-çox mənim həyata dair düşüncələrimə zidd olan mövzular vardı amma bu kitabda mənim düşüncələrimə zidd gələn, çox axtarsam da, tək-bir söz belə tapa bilmədim. Qəribə olsa da sırf bu səbəbdən kitabı oxumaqdan həm böyük zövq aldım həm də Monteyə əsəb oldum. Kosmosda xaos, bioloji müxtəliflikdə ki nizamsızlıq, cəmiyyətlər arası ziddiyyətlər, kainatda entropiya, yəni həyat, fərqində olmasaq da bu nizamsızlıq olduğu üçün zəngindir. Bundan əvvəl oxuduğum Sokratın müdafiəsi kitabında bəzi mövzular düşüncələrimlə toqquşduğu üçün öz-özümlə beyin müharibəsi apara bilirdim amma Denemelerdə beyin müharibəsi apara bilmədim.

Əgər biz yeniliyə ilk özümüzdən başlamasaq, özümüzü sevməsək, özümüzə hörmət etməsək, başqaları niyə etsin elə deyil? Montenin Esseləri oxucu üçün deyil özü üçün yazmasındakı məqsədin də bu olduğunu düşünürəm. Hər nə qədər Monteyə əsəb olsam da, müəyyən bir mövzu ətrafında dönən fəlsəfə kitablarındansa hər şeydən danışan bu azad beyinli adamı oxumaq təmiz hava kimi gəldi mənə. Ən başından onun kimi bir dahi ilə eyni düşüncə də olmaq, eyni düşüncələri mənimsədiyimizi görmək, mənim üçün nə böyük şərəf! Nizamdan nizamsızlığa doğru qaçmağa başladığım bu uzun yolda bir də Montenin kitablarını oxuyacağımı zənn etmirəm, daha ziddiyyətli kitabların axtarışına başlayacağam. Əsl renessans adamı olan Monte üçün Esseləri oxumaq istəyən hərkəsə xoş mütaliələr diləyirəm.

Kitablarla bağlı təəssüratlarımı, onlardan götürdüyüm sitatları və həvəskar olaraq öz yazdığım şeir və elmi-fantastika əsərlərimi yazıram. Aşağıda qeyd etdiyim sitatlar Denemeler kitabından götürdüyüm sitatlardır.