Azərbaycan Komunist Partiyası (1952 ilə qədər — Azərbaycan Kommunist (bolşevik) Partiyası) — Sov.İKP rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən və onun proqram vəzifələrini Azərbaycanda həyata keçirən təşkilat.
Tarixi
Azərbaycanda birinci kommunist hərəkətin tərəfdarları 1898 ildə yaranıb.
| ||
Azərbaycan Kommunist Partiyası öz tarixini 1920-ci il fevralın 20-də başlayıb, onun tərkibinə "Hümmət" partiyası, "Ədalət" partiyası, "Aqrar" partiyası və Azərbaycan bolşeviklər partiyası sığışmışdılar. Bu məqsədlə AK(b)P-nin Bakıda şəhər və rayon partiya komitələri, eləcə də qəzalarda 14 qəza partiya komitəsi təşkil olundu. Hələ 1920 ilin yanvarından RK(b)P Bakı komitəsi yanında Ə. Qarayevin sədrliyi ilə AXC-ni devirmək üçün silahlı üsyan təşkil etmək məqsədilə “operativ qərargah" fəaliyyət göstərirdi. 1920 il aprelin 24-dən isə AK(b)P MK-nın hərbitexniki komissiyası silahlı üsyana hazırlığı öz üzərinə götürdü. AK(b)P-nin erməni daşnak üzvləri Azərb.-ın müxtəlif bölgələrində milli hökumətə qarşı təxribatçı dəstələrin təşkilində xüsusi fəallıq göstərirdilər; onlar hücuma keçmək üçün bolşevik-sovet qoşunlarının Azərb.-a daxil olmasını gözləyirdilər. 1920 il aprelin 24-də RK(b)P Qafqaz diyar komitəsi, AK(b)P MK-sı və Bakı komitəsinin birgə qərarı ilə Bakı r-nunun partiya təşkilatlarında hərbi vəziyyət elan edildi və bu təşkilatlarda birləşmiş bolşeviklər tam döyüş hazırlığına gətirildi. Silahlı üsyana rəhbərlik döyüş qərargahına tapşırıldı, AK(b)P-nin Mərkəzi və Bakı komitələri bütünlüklə qərargaha tabe edildi. Beləliklə, AXC-nin devrilməsində və 11-ci Qırmızı ordunun Azərb. xalqına qarşı həyata keçirdiyi qanlı qırğınlarda AK(b)P fəal rol oynadı. Aprel işğalından sonra AK(b)P respublikada yeganə hakim partiya oldu. Azərbaycanın hər yerində inqilab komitələri yaradılmış, milli müstəqillik şüurunu məhv edən kommunist diktaturası formalaşdırılmışdı.
1988 ildə başlanan Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Sov.İKP-nin tutduğu ermənipərəst mövqe Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının genişlənməsinə gətirib çıxardı. Bunun qarşısını almaq məqsədilə 1990 ildə Mərkəz Bakıya qoşun yeridərək qırğın törətdi. Bu hadisələrdən sonra AKP-yə olan etimad itirilmiş və minlərlə kommunist partiya sıralarını tərk etmişdi.
1991-ci il sentyabrın 1-də Azərbaycan KP ləğv edilib.
Qurultayları
Qurultaylar — AKP-nin ali orqanı kimi sayılmışdır. Fəaliyyətində Sov.İKP və onun rəhbər orqanları əsas tutub. Azərbaycan KP qurultayları AKP MK-nın, MNK-nın və Təftiş komissiyasının hesabatlarını dinləyib, partiya, təsərrüfat və mədəni quruculuq məsələlərini müzakirə edib, AKP MK, TK və Sov.İKP qurultayına nümayəndələr seçilib.
Birinci qurultay
Fəhlə klubu binasında 1920 il fevralın 11-12-də keçirilib. Qurultayda 120 nəfər iştirak edirdi.
V. İ. Lenin və N. Nərimanov qurultayın sədrləri kimi seçilib, Rəyasət Heyətinə 9 nəfər, katibliyinə 2 nəfər, mandat komissiyasına 3 nəfər seçilib. KP MK-yə 14 nəfər seçilib. Qurultay Sovet ordusunun gəlişinə hazırlıq idi.
İkinci qurultay
Bakıda 1920 il oktyabrın 16-23-də keçirilib. Qurultayda 224 nəfər iştirak edirdi.
Qurultayda təyin edildi ki, Azərbaycan KP RKP(b)-nin ayrılmaz hissəsidir. Qurultay təşviqat, təbliğat, mədəni-maarif və tərbiyə işini vahid, mərkəzləşdirilmiş aparatda birləşdirilməyi lazım bildi. Qurultay Azərbaycan SSR Konstitusiya layihəsinin hazırlamaqı qərara aldı. MK-yə 21 üzv və 7 namizəd, MNK-yə 3 üzv, TK-yə 3 üzv və 1 namizəd seçilib.
Üçüncü qurultay
Bakıda 1921 il fevralın 11-17-də keçirilib. Qurultayda 278 nəfər həlledici səslə, 57 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda neft sənayesi bərpa etmək üçün və partiya möhkəmləşdirilməsi üçün bəzi tədbrilər müəyyən edildi. Böyük diqqət kənd təsərrüfatı probleması yetirdi. III qurultayda təyin edildi ki, Sovetlərin və həmkarlar ittifaqlarının hökümətdə əsas rolu var. MK-yə 23 üzv və 7 namizəd, MNK-yə 3 üzv və 1 namizəd, TK-yə 3 üzv və 1 namizəd seçilib.
Dördüncü qurultay
Bakıda 1922 il fevralın 2-7-də keçirilib. Qurultayda 167 nəfər həlledici səslə, 68 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda Respublikanın sənayeşdirilməsinə qəzalardan başlamaq və elektrikləşdirilməsi inkişaf etdirmək qərara aldı. Qurultayın nümayəndələri Zaqafqaziya Federasiyasının yaranmasını bəyəndi. IV qurultayda partiya, sovet və təsərrüfət vəzifələri müəyyən edildi. MK-yə 26 üzv və 11 namizəd, MNK-yə 3 üzv və 2 namizəd, TK-yə 3 üzv seçilib.
Beşinci qurultay
Bakıda 1923 il martın 12-16-də keçirilib. Qurultayda 149 nəfər həlledici səslə, 67 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda kənd təsərrüfatının satlıq məhsulunu artırmağı, pambıqçılıq və baramaçılıq inkişafını genişləndirilməyi birinci dərəcəli vəzifə kimi müəyyən edildi. Kəndli təsərrüfatlarına kredit buraxılması məsələsi diqqət verildi. V qurultay Leninə təbrik göndərdi. MK-yə 35 üzv və 10 namizəd, MNK-yə 17 üzv, TK-yə 3 üzv və 2 namizəd seçilib.
Altıncı qurultay
Bakıda 1924 il martın 5-9-də keçirilib. Qurultayda 414 nəfər həlledici səslə, 93 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay fəhlə-kəndli ittifqınını daha da möhkəmləşdirilməsi zərurətini qeyd etdi. Komsomola partiya rəhbərliyini möhkəmləşdirilmək üçün tədbirlər gördü. VI qurultay daxili ticarət və kooperasiya haqqındakı qətimaədə dövlət və kooperasiya ticarətinin genişləndirilməsi qeyd edildi. MK-yə 35 üzv və 18 namizəd, MNK-yə 51 üzv, TK-yə 5 üzv və 2 namizəd seçilib.
Yeddinci qurultay
Bakıda 1925 il noyabrın 30-u — dekabrın 4-də keçirilib. Qurultayda 359 nəfər həlledici səslə, 57 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda kənlərdə Sovetləri və kooperasiyanı canlandırmaq, kənd təsərrüfatına krediti gücləndirmək, kustar sənayesini bərpa etmək və kollektiv təsərrüfatların yaradılması müəyyən edilib. Komsomola partiya rəhbərliyini gücləndirilməsi, fəhlə-kəndli gənclətin təhsili və pioner təşilatının yaradılması qeyd edildi. VII qurultay partiyanın mərkəzi orqanların işini və siyasi xəttini bəyəndi, təsərrüfatının bərpadakı müvəffəqiyyətlərinə yekun vurdu. MK-yə 50 üzv və 18 namizəd, MNK-yə 77 üzv, TK-yə 5 üzv seçilib.
Səkkizinci qurultay
Bakıda 1927 il noyabrın 12-18-də keçirilib. Qurultayda 487 nəfər həlledici səslə, 100 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda qeyd edilib ki, Trotskini, Zinovyevi və Kamenevi Sov.İKP sıralarında saxlamaq olmaz. Azərbaycanda sosialist sənayeşdirilməsinin vəzifələrinin müəyyən edildi. VIII qurultayda xalq maarifi sahəsində nailiyyətlərinə vurularaq, latın əlifbasına keçilməsinin böyük əhəmiyyəti qeyd edildi. MK-yə 71 üzv və 21 namizəd, MNK-yə 106 üzv, TK-yə 10 üzv seçilib.
Doqquzuncu qurultay
Bakıda 1929 il martın 6-14-də keçirilib. Qurultayda 751 nəfər həlledici səslə, 132 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay respublikanın ümumi sənaye inkişafına uyğun tərəfdə sənayeşdirilməyi qarşısında vəzifə qoydu. IX qurultay kənd təsərrüfatını sosializm əsasında inkişaf etdirmək tədbirlərini, ideoloji iş sahəsindəki vəzifələri müəyyən etdi. KP təşkilatları hər cür millətçilik təzahürünə qarşı qəti mübarizəyə çağırdı. MK-yə 81 üzv və 31 namizəd, MNK-yə 123 üzv, TK-yə 9 üzv seçilib.
Onuncu qurultay
Bakıda 1930 il mayın 31-i — iyunun 1-də keçirilib. Qurultayda 608 nəfər həlledici səslə, 107 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda respublikada kolxoz hərəkətinin genişləndirilməsi məsələsinə ciddi fikir verdi, kolxoz quruculuğunda buraxılan səhvləri və əyintiləri müzakirə etdi. X qurultayda pambıqçılıq və heyvandarlıq inkişafı, mədəni qurucuduğun genişləndirilməsi, xalqlar doatluğu uğrunda mübarizəyə və Azərbaycan ziyalıların inkişafa diqqət verildi. MK-yə 87 üzv və 19 namizəd, MNK-yə 107 üzv, TK-yə 10 üzv seçilib.
On birinci qurultay
Bakıda 1932 il yanvarın 19-25-də keçirilib. Qurultayda 549 nəfər iştirak edib.
Qurultay qeyd etdi ki, neft sənayesi beşillik planı iki il yarıma yarına yetirilməsi, kollekrivləşdirilmə nəticəsində kənddə dəyişiklər və mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi mümkün olmuşdur. Əsas vəzifə neft sənayesinin texniki cəhətdən yenidən qurmaq, kolxozları təşkilat-təsərrüfat və siyasi cəhətdən möhkənləşdirilməsi ibarətdir. XI qurultay bütün kommunist partiyaların möhkənləşdirilməsinə və təmizliyini qorumağa çağırdı. MK-yə 96 üzv və 29 namizəd, MNK-yə 107 üzv, TK-yə 7 üzv seçilib.
On ikinci qurultay
Bakıda 1934 il yanvarın 11-14-də keçirilib. Qurultayda 638 nəfər həlledici səslə, 192 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay Azərbaycan SSR-i qabağcıl respublikaya çevirmək vəzifəsi qarşıya qoydu. Sənayeni, pambıqçılığı, heyvandarlığı, üzümçülüyü, dəmli və bostan-tərəvəz bitkiləri əkimin inkişaf etdirmək üçün tədbirlər müəyyənləşdirdi. XII qurultay Muğan və Milin torpaqlarından istifadə edilməsi və yeni suvarma sistemlərinin yaradılması planını, MTS və sovxoz siyasi şöbələrinin rolu qeyd etdi. MK-yə 147 üzv və 45 namizəd, TK-yə 20 üzv seçilib.
On üçüncü qurultay
Bakıda 1937 il iyunun 3-9-də keçirilib. Qurultayda 982 nəfər həlledici səslə, 162 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay K. Marksın, F. Engelsin, V. İ. Leninin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, yeni Konstitusiyanın öyrənilməsi məsələlərinə diqqət yetirdi. Qurultay yeni seçki sistemi əsasında, SSRİ Ali Sovetinə seçkilərə əlaqədar partiya, komsomol, həmkarlar ittifaqları təşkilatlarının və Sovetlərin vəzifələri müəyyən edildi. XIII qurultay partiya sənədlərin dəyişdirilərkən, buraxılmış ciddi sahələri və qəbul edilmiş qərarların icrası üzrə müntəzəm nəzarətin olmaması kimi nöqsanları göstərdi. MK-yə 65 üzv və 25 namizəd, TK-yə 9 üzv seçilib.
On dördüncü qurultay
Bakıda 1938 il iyunun 7-14-də keçirilib. Qurultayda 520 nəfər həlledici səslə, 118 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay SSRİ Ali Sovetinə seçkilərin, Moskvada Azərbaycan incəsənətinin ongünlüyünün müvəffəqiyyətlə keçdiyini qeyd etdi. Partiya təşkilatlarını savadsızlığı ləğv etməyə, məktəblərdə azərbaycan və rus dillərinin tədrisini yaxşılaşdırmağa, ali məktəblərin və elmi-tədqiqat idarələrin işini yenidən qurmağa çağırıldı. XIV qurultay kommunistlərin hərbi işi öyrənməsinə və bütün müdafiə işini qüvvətləndirilməyə diqqəti cəlb etdi. MK-yə 75 üzv və 20 namizəd, TK-yə 11 üzv seçilib.
On beşinci qurultay
Bakıda 1939 il fevralın 25-i — martın 1-də keçirilib. Qurultayda 455 nəfər həlledici səslə, 122 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay üçüncü beşillik plan və ÜİK(b)P Nizamnamədə dəyişiklər haqqında tezisləri bəyəndi. ÜİK(b)P-nın XVIII-ci qurultayına 49 nəfər həlledici səslə, 10 nəfər isə məşvərətçi səslə nümayəndə seçilib.
On altıncı qurultay
Bakıda 1940 il martın 12-16-də keçirilib. Qurultayda 366 nəfər həlledici səslə, 111 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda neft hasilatının və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının artırılması birinci dərəcəli vəzifə kimi qarşıya qoyuldu. Respublikada nəqliyyat, ticarət və mədəniyyət inkişafı üçün konkret yollar göstərilib. XVI qurultay partiya təbliğatı və təşviqatını, kütləbi müdafiə işi genişləndirilmək, komsomolun dövlət və təsərrüfat işlərində iştirakı məsələləri müzakirə etdi. MK-yə 75 üzv və 27 namizəd, TK-yə 13 üzv seçilib.
On yeddinci qurultay
Bakıda 1949 il yanvarın 25-28-də keçirilib. Qurultayda 431 nəfər həlledici səslə, 100 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda müharibə əlillərinə bə həlak olmuş əsgərlərin ailələrinə qayğı göstərmək işinə diqqəti cəlb etdi. Kənd təsərrüfatında heyvandarlığın məhsuldarlığını artırmaq, əkinçilik mədəniyyətini yüksəlmək, kolxozları təsərrüfat-təşkilatca möhkəmləndirilmək, başdan-başa elektrikləşdirilmək üçün tədbirlər irəli sürdü. XVII qurultay kadrların hazırlanması və işlə təmin olunması, sovet, həmkarlar ittifaqları üzərində rəhbərliyin gücləndirilməsi sahəsində partiya təşkilatlarının vəzifələri müəyyən edildi. MK-yə 75 üzv və 27 namizəd, TK-yə 13 üzv seçilib.
On səkkizinci qurultay
Bakıda 1951 il mayın 24-26-də keçirilib. Qurultayda 559 nəfər həlledici səslə, 49 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda iqtisadiyyat və mədəni quruculuğun inkişaf etdirilməsi, ideoloji işinin yaxşılaşdırılması, gənclərin kommunist tərbiyəsinin gücləşdirilməsi, kommunistlərin kənd təsərrüfatı mühüm sahələrinə göndərilməsi və onların avanqard rolunun təmin edilməsi məsələləri kimi müzakirə edilib və irəli sürünüb. XVIII qurultay partiya komitələrində qadınlar arasında iş aparan şöbələrin yaradılmasının əhəmiyyətini və siyasi-maarif sahəsindəki vəzifələri göstərildi. MK-yə 75 üzv və 36 namizəd, TK-yə 21 üzv seçilib.
On doqquzuncu qurultay
Bakıda 1952 il sentyabrın 23-25-də keçirilib. Qurultayda 573 nəfər həlledici səslə, 47 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda partiya təşkilatları dəniz neft yataqlarının istifadəyə verilməsinə, neft hasilatı və emalın genişləndirilməsinə, ağır sənayenin yeni sahələrin yaradılmasına irriqasiya sistemlərin genişləndirilməsi nail olmaqı göstərilib. İdeoloji ədəbiyyətin və incəsənətin zəif inkişafı ilə mübarizə qeyd edilib. XIX qurultay beşinci beşillik plan haqqında direktivlər layihəsini və partiya nizamnaməsi layihəsini bəyəndi. Bu qurultayın nəticəsində AK(b)P adı dəyişib AKP olub. MK-yə 75 üzv və 32 namizəd, TK-yə 13 üzv seçilib.
İyirminci qurultay
Bakıda 1954 il fevralın 12-16-də keçirilib. Qurultayda 589 nəfər həlledici səslə, 40 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda siyasi və təsərrüfat vəzifələri yerinə yetirmək əzmində olduqlarını nümayiş etdirdi. XX qurultay AKP MK və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin, bir sıra partiya-sovet orqanının işində ciddi nöqsanlar olduğunu, təsərrüfat və mədəni quruculuğun bəzi sahələrinin geri qaldığını göstərərək, bu nöqsanları aşkara çıxarılması və aradan qaldırılmasına Sov.İKP MK iyul plenumu qərarının qeyd etdi. Partiya təşkilatların növbəti vəzifələri göstərildi. MK-yə 75 üzv və 32 namizəd, TK-yə 15 üzv seçilib.
İyirmi birinci qurultay
Bakıda 1956 il yanvarın 25-27-də keçirilib. Qurultayda 627 nəfər həlledici səslə, 44 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay respublika partiya təşkilatının iqtisadiyyat və mədəniyyəti inkişaf etdirmək sahəsindəki vəzifələrini müəyyən etdi. Nümayəndələr ağır sənayenin bütün sahələrində inkişaf etdirmək, kənd təsrrüfatında qabağcıl təcrübənin nailiyyətlərindən istifadə etmək məsələlərinə diqqət verdi. XXI qurultay altıncı beşillik plan haqqında direktivlər layihəsini və partiya nizamnaməsi layihəsini bəyəndi və bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün bütün kommunist və zəhmətkeşləri çağırıldı. MK-yə 85 üzv və 35 namizəd, TK-yə 17 üzv seçilib.
İyirmi ikinci qurultay
Bakıda 1958 il yanvarın 28-30-də keçirilib. Qurultayda 643 nəfər həlledici səslə, 51 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay respublikada neft, kimya sənayesinin daha da inkişaf etdirmək, sintetik lif və plastik kütlə istehsalını günişləndirilmək, sənaye və kommunal-məişət obyektlərinə qaz çəkilməsi vəzifələri qeyd edildi. XXII qurultay xalq maarif orqanlarının, ali məktəbin, elmi idarələrin fəaliyyətini yaxşılaşdırılmaq, partiya işi metodlarının təkmilləşdirmək vəzifəsi qarşıya qoydu. MK-yə 93 üzv və 49 namizəd, TK-yə 27 üzv seçilib.
İyirmi üçüncü (növbədənkənar) qurultay
Bakıda 1959 il yanvarın 8-9-də keçirilib. Qurultayda 674 nəfər həlledici səslə, 53 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatının inkişafı haqqında yeddiillik planı yerinə yetirmək tədbirlərini müəyyən etdi. XXIII qurultay qeyd etdi ki, yeddiillikdə respublikanın ən mühüm vəzifəsi neft, qaz və kimya sənayesini, qara və əlvan metallurgiyanı, maşınqayırma və toxuculuq səanyesini, pambıqçılıq, heyvandarlıq, bağçılıq və üzümçülüyü daha da inkişaf etdirməkdir. Sov.İKP XXI-ci qurultayına həlledici səslə 24 nəfər, məşvərətçi səslə 4 nəfər nümayəndə seçilib.
İyirmi dördüncü qurultay
Bakıda 1960 il fevralın 16-18-də keçirilib. Qurultayda 572 nəfər həlledici səslə, 53 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay respublikanın iqtisadiyyat və mədəniyyət sahəsindəki nailiyyətlərini qeyd edərək, Sovet hökümətinin iqtisadi əməkdaşlığın genişləndririlməsi sayəsində mümkün olmuşdur, yeddiilliyin birinci ilin tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə yekun vurdu, kənd təsərrüfatının inkişafında yeni vəzifələr irəli sürdü. Zəhmətkeşlərin beynəlmiləlçilik ruhunda tərbiyə edilməsi, onların siyasi fəallığın və sosialist şüurluqunun artırılması zərurətini göstərilib. XXIV qurultay AKP-nin yaradılması və Azərbaycanda Sovet hakimiyəti qurulmasının 40-illik yubileyini yeni nailiyyətlərinə qarşılamağa çağırdı. MK-yə 105 üzv və 57 namizəd, TK-yə 39 üzv seçilib.
İyirmi beşinci qurultay
Bakıda 1961 il sentyabrın 6-9-də keçirilib. Qurultayda 927 nəfər həlledici səslə, 89 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay xalq təsərrüfatında qazanılmış yebi müvəffəqiyyətləri qeyd edərək, ağır sənayeni və texnikanı inkişaf etdirmək məsələlərini irəli sürdü. İstehsal proseslərinin kompleks mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması ixtiraçılar və səmərəşdiricilər hərəkətinin genişləndirilməsinin mühüm vəzifə olduğunu göstərildi. XXV qurultayda respublikanın şəhərlərdə yeni sənaye müəssisələrinin istifadəyi verilməsi məsələlərində diqqət yetirdi. MK-yə 107 üzv və 65 namizəd, TK-yə 43 üzv seçilib.
İyirmi altıncı qurultay
Bakıda 1964 il yanvarın 9-10-də keçirilib. Qurultayda 945 nəfər həlledici səslə, 91 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultayda iqtisadi və mədəni tərəqqisi üçün geniş perspektivlər açıldı. Respublikanın sənayesində elektronika, cihazqayırma, metallurgiya və kimya sənayeləri inkişaf etmiş, istehsalın ixtisaslaşdırılması dava etdirmişdilər, kənd təsərrüfatını texnika ilə təchiz etmək, istehsalatda elmin nailiyyətlərindən hərtərəfli istifadə emək vəzifələri qarşıya qoyuldu. XXVI qurultayda partiya təşkilatlardan ideya-tərbiya işində rəsmiyyətçiliyə qarşı mübarizə aparmağı tələb edildi. MK-yə 117 üzv və 65 namizəd, TK-yə 43 üzv seçilib.
İyirmi yeddinci qurultay
Bakıda 1966 il fevralın 24-26-də keçirilib. Qurultayda 958 nəfər həlledici səslə, 95 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay göstərdi ki, neft uğrunda mübarizə respublikanın əsas vəzifədir. Respublikada əkincilik və heyvandarlıq məhsuldarlığını artırmaq məqsədi ilə istehsalatın kompleks mexanikləşdirilməsi vəzifələri müəyyənləşdirildi. XXVII qurultayda kommunizm qurucuğlarının ideya-siyasi tərbiyəsi ideoloji işin və mühüm vəzifəsi hesab etdi. MK-yə 125 üzv və 75 namizəd, TK-yə 53 üzv seçilib.
İyirmi səkkizinci qurultay
Bakıda 1971 il martın 10-12-də keçirilib. Qurultayda 994 nəfər həlledici səslə, 58 nəfər isə məşvərətçi səslə iştirak edib.
Qurultay kənd təsərrüfatına partiya rəhbərliyini əsaslı sürətdə yaxşılaşdırmaq, partiya və dövlət intizamını möhkəmləndirmək, kadrlara qarşı tələbkarlığı gücləndirmək və tapşırılan iş üçün onların məsuliyyətinin artırmaq müəyyən olunmuş və onların həyata keçirilən üçün tədbirlər keçirilib. Yerinə yetirilməyən vəzifələrə, partiya, sovet və təsərrüfat orqanlarının fəaliyyətinə hələ də nəzər çarkan ciddi nöqsanlara diqqəti cəlb etdi. XXVIII qurultay Sov.İKP XXIV-cu qurultayın direktivlərinin layihəsini bəyəndi və bütün zəhmətkeşləri qərarlarını və doqquzuncu beşillik planı yerinə yetirmək çağırdı. MK-yə 125 üzv və 75 namizəd, TK-yə 55 üzv seçilib. Sov.İKP XXIV-ci qurultayına həlledici səslə 89 nəfər, məşvərətçi səslə 5 nəfər nümayəndə seçilib.
İyirmi doqquzuncu qurultay
Bakıda 1976 il yanvarın 28-30-də keçirilib. Qurultayda 1143 nümayəndə iştirak edib.
Qurultay Sov.İKP qurultayların qərarlarını yerinə yetirmək sahəsində, iqtisadiyyata rəhbərliyin kökündən yaxşılaşdırılması, kənd təsərrüfatının və ideoloji işdə əvvələr yol verilmiş səhvlərin və nöqsanların kökünü kəsilməsi, partiya və dövlət intizamının möhkəmləndirilməsi, tapşırılan iş üçün kadrlar məsuliyyətinin artırılması sahəsində məsələlər müzakirə etdi. İqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni həyatının bütün sahələrində kommunistlərin və zəhmətkeşlərin növbəti vəzifələrini müəyyən etdi. XXIX qurultay Sov.İKP MK-nın hazırlanan onuncu beşillik planı bəyəndi və bütün zəhmətkeşləri bu planı yerinə yetirmək çağırdı. MK-yə 125 üzv və 75 namizəd, TK-yə 55 üzv seçilib. Sov.İKP XXV-ci qurultayına 96 nəfər nümayəndə seçilib.
Otuzuncu qurultay
Bakıda 1981 il yanvarın 28-30-də keçirilib. Qurultayda 1402 nümayəndə iştirak edib.
Qurultayda qeyd edildi ki, doqquzuncu və onuncu beşillikdə sənaye və kənd təsərrüfatının inkişafı, maddi istehsal strukturunda keyfiyyət dəyişiklikləri Azərbaycan SSR əhalisinin rifahının yüksəlməsinin təmin etmiş, respublikanın sosial strukturunun təkmilləşdirilməsi proseslərində, fəhlə sinifin və istehsalatda çalışan ziyalıların keyfiyyətcə artırmasına təkan verilmişdir. Qurultay onuncu beşillik planın dörd il iki ay yarımda yerinə yetirilməsini bəyəndi. XXX qurultay Sov.İKP MK-nın on birinci beşillikdə SSRİ-nin iqtisadi və sosial inkişafının əsas istqamətləri layihəsi yekdilliklə bəyəndi. MK-yə 135 üzv və 77 namizəd, TK-yə 57 üzv seçilib. Sov.İKP XXIV-ci qurultayına 99 nəfər nümayəndə seçilib.
Otuz birinci qurultay
Bakıda 1986 il yanvarın 31 — fevralın 1-də keçirilib. Qurultayda 1501 nümayəndə iştirak edib.
Qurultayda göstərildi ki, on birinci beşillik respublikanın iqtisadi və sosial tərəqqisinə, xalq təsərrüfatının inkişafında sənayenin rolunu daha da artırmaqda mühüm mərhələ olmuşdur. Respublikanın sürətlə inkişafı üçün bir neçə yeni tədbirlər müəyyən etmişdir. XXXI qurultay Sov.İKP Nizamnaməsini, 1986-1990 illərdə və 2000 ilədək iqtisadi və sosial inkişafının əsas istiqamətləri layihələrinin bəyəndi. MK-yə 145 üzv və 85 namizəd, TK-yə 57 üzv seçilib. Sov.İKP XXVII-ci qurultayına 103 nəfər nümayəndə seçilib.
Otuz ikinci qurultay
Bakıda 1990 il iyunun 8-i — iyulun 27-də keçirilib.
Qurultayda yaxınlarda olan 1988 ilin Sumqayıt hadisələri, Qara yanvar faciəsi, Dağlıq Qarabağda vəziyyət və qaçqınların problemi müzakirə edilib. XXXII qurultay AKP-nin ilk qurultayı, haçan AKP baş hökümət partiyası kimi deyil. MK-yə axırıncı dəfə 168 üzv, TK-yə 92 üzv seçilib. Sov.İKP XXIV-ci qurultayına 96 nəfər nümayəndə seçilib.
Otuz üçüncü qurultay
Bakıda 1991 il sentyabrın 1-14-də keçirilib.
Qurultayda Azərbaycanda ağır vəziyyət və Sovet İttifaqının dağılması sonra AKP-nin həyatı müzakirə edilib. XXXIII qurultay 1991 il sentyabrın 14-də özünü və Azərbaycan Kommunist Partiyasını buraxıb. MK-yə və TK-yə seçkilər keçirilməyib.
Konfranslar
Konfranslar respublika partiya təşkilatın ali orqanı olub, qərarlar qəbul edirdi, partiya komitələti seçirdi. 1923 ildən Konfransların rolu MK-nın plenumlarına keçib.
Birinci konfrans
1920 il mayın 5—7-də keçirilmişdir.
Konfrans yeni şəraitdə Azərbaycanda Sovet hakimiyyətini möhkəmləşdirilmə üçün AK(b)P-nin vəzifələrini müəyyən etdi. I konfrans partiya təşkilatları sıralarının birliyinə kğmək etdi.
İkinci konfrans
1922 il noyabrın 1—4-də keçirilmişdir.
Konfrans müzakirə olunan məsələlər barəsində müvafiq qərar qəbul etdi və SSRİ-nin təşkili haqqında RK(b)P MK-nın qərarını bəyəndi.
Mərkəzi Komitəsi
Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi — AKP-nın qurultaylararası ali orqanı.
AKP-nın Mərkəzi Komitəsi müntəzəm plenumları keçirib, plenumlarda MK-nin üzvü həlledici səslə iştirak edib, MK-yə namizəd olan şəxslər isə məşvərətçi səslə. MK plenumlarda AKP-nin Büro və katiblik seçilirdi.
1986 ildə elə şöbələr var idi:
- İşlər şöbəsi
- İnzibati orqanlar şöbəsi
- Kənd təsərrrüfatı və yeyinti sənayesi şöbəsi
- Kimya və neft sənayesi şöbəsi
- Tikinti və şəhər təsərrüfatı şöbəsi
- Mədəniyyət şöbəsi
- İqtisadiyyat şöbəsi
- Xarici işlər şöbəsi
- Ümumi şöbəsi
- İşıq sənayesi və ərzaq malları şöbəsi
- Maşınqayırma şöbəsi
- Təbliğat və təşviqat şöbəsi
- Elm və xalq maarifi şöbəsi
- Ticarət və məişət xidməti şöbəsi
- Nəqliyyat və rabitə şöbəsi
- Su təsərrüfatı və kənd tikintisi şöbəsi
Daha da AKP Mərkəzi Komitəsinin quruluşuna "Kommunist" nəşriyyatı, "Kommunist" və "Bakinski raboçi" qəzetləri, Bakı Ali Partiya Məktəbi, Partiya Tarixi və Marksizm-Leninizm İnstitutları girirdi.
Region komitələri
1920-ci ilin fevralında AKP-nın qəza komitələri yarandı:
|
|
1922-ci ildə Cavanşir, Naxçıvan və Şərur-Dərəlyaz (1923-ci ildə hər üçü də ləğv edilib), 1923-ci ildə Ağdam və Kürdistan qəza komitələri və Dağlıq Qarabağ vilayət komitəsi yarandı.
1925-ci ildə Azərbaycan SSR-in inzibati bölgüsündə dəyişiliklər yol verdi və bir sıra dairə komitələri yarandı:
- Əbrəqunis dairə partiya komitəsi
- Baş-Noraşen dairə partiya komitəsi
- Qıvrağ dairə partiya komitəsi
- Culfa dairə partiya komitəsi
- Ordubad dairə partiya komitəsi
- Paraqa dairə partiya komitəsi
- Tümbül dairə partiya komitəsi
- Nərimanov dairə partiya komitəsi
1929-ci ildə bütün qəzalar ləğv olunur və yeni dairələr (və eyni vaxtda dairə komitələr) bərpa edilir
- Gəncə dairə partiya komitəsi
- Zaqatala dairə partiya komitəsi
- Qarabağ dairə partiya komitəsi
- Quba dairə partiya komitəsi
- Kürdüstan dairə partiya komitəsi
- Lənkəran dairə partiya komitəsi
- Muğan dairə partiya komitəsi
- Zaqatala-Nuxa dairə partiya komitəsi
- Şirvan dairə partiya komitəsi
1930-cu ildə bütün dairələr ləğv olunur, rayonlar təşkil edilib. 1930-1991 illərdə aşağıdakı rayon partiya komitələri olub.
- Abşeron (1963-1991)
- Ağcabədi (1930-1963, 1965-1991)
- Ağdam (1930-1991)
- Ağdaş (1930-1991)
- Ağstafa (1939-1959, 1990-1991)
- Ağsu (1930-1931, 1943-1963, 1965-1991)
- Astara (1930-1963, 1965-1991)
- Babək (1930-1991)
- Balakən (1930-1963, 1965-1991)
- Beyləqan (1939-1963, 1965-1991)
- Bərdə (1930-1991)
- Bilsəuvar (1930-1963, 1964-1991)
- Cəbrayıl (1930-1963, 1964-1991)
- Cəlilabad (1930-1991)
- Culfa (1930-1991)
- Daşkəsən (1930-1963, 1965-1991)
- Füzuli (1930-1991)
- Gədəbəy (1930-1991)
- Qasım İsmayılov (1930-1963, 1964-1991)
- Xanlar (1930-1991)
- Hacıqabul (1939-1959, 1990-1991)
- Xaçmaz (1930-1963, 1965-1991)
- Xızı (1930-1956, 1990-1991)
- İmişli (1930-1991)
- İsmayıllı (1931-1991)
- Kəlbəcər (1930-1991)
- Kürdəmir (1930-1991)
- Qax (1930-1963, 1965-1991)
- Qazax (1930-1991)
- Qutqaşen (1930-1963, 1965-1991)
- Mərəzə (1930-1931, 1943-1959, 1990-1991)
- Quba (1930-1991)
- Qubadlı (1930-1931, 1933-1963, 1964-1991)
- Qusar (1931-1991)
- Laçın (1930-1991)
- Lerik (1930-1991)
- Lənkəran (1930-1991)
- Masallı (1930-1991)
- Neftçala (1940-1959)
- Vartaşen (1930-1991)
- Ordubad (1930-1963, 1965-1991)
- Saatlı (1930-1963, 1965-1991)
- Sabirabad (1930-1991)
- Salyan (1930-1991)
- Samux (1930-1954)
- Siyəzən (1940-1959)
- Dəvəçi (1930-1963, 1965-1991)
- Şamaxı (1930-1991)
- Şəki (1931-1963, 1965-1991)
- Şəmkir (1930-1991)
- İliç (1930-1991)
- Tərtər (1930-1931, 1934-1963, 1965-1991)
- Tovuz (1930-1963, 1965-1991)
- Ucar (1939-1991)
- Yardımlı (1930-1991)
- Yevlax (1935-1963, 1965-1991)
- Zaqatala (1930-1991)
- Zəngilan (1930-1991)
- Zərdab (1935-1963, 1965-1991)
- Hacıkənd (1930-1931)
- Əliabad (1930-1931)
- Göynük (1930-1931)
- Çuxurabad (1930-1931)
- Qaraməryəm (1930-1931)
- Qarasu (1930-1931)
- Xəzri (1930-1931)
- Xıllı (1939-1991)
- Hadrut (1930-1991)
- Mardakert (1930-1991)
- Qonaqkənd (1930-1959)
- Səfərəliyev (1930-1959)
- Xudat (1943-1959)
- Əsgəran (1930-1991)
- Şuşa (1930-1963, 1965-1991)
- Martuni (1930-1991)
- Şaumyan (1931-1991)
- Gəncə (1931-1991)
- Xaldan (1943-1991)
- Əbrəqunis (1930-1949)
- Şahbuz (1930-1963, 1965-1991)
- Əli-Bayramlı (1930-1963, 1965-1990)
Daha da Azərbaycanda olan respublika tabeli şəhərlərdə öz partiya komitəsin var idi:
- Bakı partiya komitəsi (1920-1991)
- Kirovabad şəhər partiya komitəsi (1920-1991)
- Naxçıvan şəhər partiya komitəsi (1924-1991)
- Stepanakert şəhər partiya komitəsi (1924-1991)
- Sumqayıt şəhər partiya komitəsi (1953-1991)
- Mingəçevir şəhər partiya komitəsi (1954-1991)
- Şəki şəhər partiya komitəsi (1962-1991)
- Əli-Bayramlı şəhər partiya komitəsi (1965-1991)
- Yevlax şəhər partiya komitəsi (1965-1991)
- Naftalan şəhər partiya komitəsi (1967-1991)
- Lənkəran şəhər partiya komitəsi (1971-1991)
1953-ci ildə bir sıra rayonlar Bakı və Gəncə vilayətlərinə birləşib, Bakı və Gəncə partiya vilayət komitələri yaranıb. 1954-ci ildə ləğv olunmuşdur.
Tərkibi
1920 ildən 1990 qədər Azərbaycan Kommunist Partiyasının üzvlərin sayı artırırdı: əgər 1920 ilin əvvəlində üzvlərinin sayı 20-yə yaxın idi, 1987 ilin yanvarda isə AKP-nın üzvlərin sayı 384100 nəfərə çatdı. Qara yanvardan sonra Sov.İKP öz etimadını itirdi, və minlərlə adam onun sırasından çıxırdı.
Ali Sovetinə seçilən AKP üzvlərin də sayı artırırdı — VIII çağırışda — 269 üzv, IX - 277, X və XI çağırışlarda — 311 üzv. Amma 1990-ci ildə, birinci demokratik seçkilər keçirəndə, Ali Sovetinə ancaq 280 nəfər AKP üzvü seçilib.
AKP rəhbərləri
Mərkəzi komitəsinin üzvləri
Mərkəzi komitəsi üzvlüyünə namizədləri
Təftiş komissiyasının üzvləri
İşlənmiş ədəbiyyat
- Азәрбајҹан Коммунист Партијасынын гурултајлары // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [ 10 ҹилддә]. I ҹилд: А— Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 151–156.
- Азәрбајҹан Коммунист Партијасынын конфранслары // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [ 10 ҹилддә]. I ҹилд: А— Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 156–157.
- Азәрбајҹан Коммунист Партијасынын гурултајлары (әлавәләр) // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [ 10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост— Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 587–588.
- Azərbaycan Kommunist Partiyası // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 2-ci cild: Argentina – Babilik (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2010. 604 səh. ISBN 978-9952-441-05-5.
- Azərbaycan SSR Ali Soveti. Çağırış (8). Deputatlar. Bakı: Azərnəşr. 1973. səh. 5.
- Azərbaycan SSR Ali Soveti. Çağırış (9). Deputatlar. Bakı: Azərnəşr. 1976. səh. 5.
- Azərbaycan SSR Ali Soveti. Çağırış (10). Deputatlar. Bakı: Azərnəşr. 1982. səh. 5.
- Azərbaycan SSR Ali Soveti. Çağırış (11). Deputatlar. Bakı: Azərnəşr. 1985. səh. 5.
- The CIA World Factbook. 1995.
- Directorate of Intelligence. Directory of Soviet oficcials: Republic organizations. Washington D. C. 1986. 59–63.
- Directorate of Intelligence. Directory of Soviet oficcials: Republic organizations. Washington D. C. 1987. 41–44.
- Azərbaycan KP XXIV qurultayı tərəfindən seçilmiş heyəti // Kommunist. 19/II.1960.
- Azərbaycan KP XXVIII qurultayında seçilmiş Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Heyəti // Kommunist. 13/III.1971.
- Azərbaycan KP XXIX qurultayında seçilmiş Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Heyəti // Kommunist. 31/I.1976.
- Azərbaycan KP XXX qurultayında seçilmiş Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Heyəti // Kommunist. 31/I.1981.
- Azərbaycan KP XXXII qurultayında seçilmiş Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Heyəti // Kommunist. 10/VI.1990.
- Azərbaycan Kommunist Partiyasının fövqəadə qurultayı // Xalq qəzeti. 17/IX.1991.
- КП Азербайджана. Съезд (30). Материалы XXX съезда Компартии Азербайджана. Баку: Азернешр. 1981.