Həmrəylik islamın içindən qaynaqlanır. İslamın müqəddəs kitabı Qurani-Kərimdə deyilir: 1) "Allah bundan (Quran nazil olmamışdan) əvvəl də, bunda (Quranda) da sizi müsəlman adlandırdı" (Həcc, 78).

2) "Hamınız Allahın ipindən möhkəm yapışın və parçalanmayın" (Əli İmran, 103)

3) "Allaha və Peyğəmbərinə itaət edin, birbirinizlə çəkişməyin, yoxsa zəifləyər və gücdən düşərsiniz. Səbr edin, çünki Allah səbir edənlərlədir" (Ənfal,46).

İslam dinində din qardaşlığı qan qardaşlığından daha dəyərli hesab olunur. Bu ideoloji yanaşmanın kökündə islamın müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərimdən qaynaqlanan "dini qardaşlıq" prinsipi durur. Bu prinsip daxili həmrəyliyi qoruyur. İslamı qəbul etmiş iki şəxs arasındakı etnik, dil və digər fərqlər silinir və onların arasında düşmənçilik yolverilməz hesab olunur. Bu həmrəylik ideyasının ən gözəl nümunəsini Peyğəmbərin təsis etdiyi “üxuvvət” (qardaşlıq) sosial islahatında görmək mümkündür. Bu islahat nəticəsində hər məkkəli bir mədinəli ilə qardaş elan edilmiş və bütün mülkləri ikiyə bölünərək paylaşılmışdı. Nəticədə həm mənəvi, həm də maddi birlik təsis edilərək güclü bir cəmiyyət qurulmuşdu. İctimai vəhdətin məhz bu dövrdə ən yüksək nöqtəsinə çatdığı hesab olunur. Peyğəmbərin bu islahatı sonradan yaradılacaq dövlət üçün daxili sosial-siyasətin yeridilməsi və sosial vəhdətin yaradılmasına böyük nümunə oldu.

1892-ci ildə Osmanlı hökmdarı İkinci Əbdülhəmid S.C.Əfqaniyə məktub yazaraq onu İstanbula dəvət edir. Bu ərəfədə Londonda yaşayan və İngiltərənin müstəmləkəçiliyinə qarşı gedən Əfqani bu təklifi böyük həvəslə qəbul edir. Əfqani Londonda yaşayarkən belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, məhz islam aləmində birliyə və həmrəyliyə nail olunarsa, bu ingilislərin yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı ən böyük mübarizə olacaq. Bu ideya Ərəbistanı itirmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalmış Əbdülhəmid üçün çox cəlbedici oldu. Belə ki, həmin dövrdə ingilislər ərəb tayfaları arasında millətçi hissləri qaldıraraq onları Osmanlıya qarşı çıxmağa təhrik etdikləri tarixi mənbələrdən məlumdur.

İstanbula gələn kimi, dövrün qabaqcıl islam alimlərinə məktublar yazaraq onların da fikrini bu sahəyə yönəldən Seyid Cəmaləddin Əsədabadi qısa bir müddət ərzində "İslami Birlik" cəbhəsini qurur və müsəlmanların itirdiyi nüfuzunu təkrar geri qazandırmağa çalışır. Bu hədəfini reallaşdırmaq üçün təxminən dörd il səy göstərir.

Əfqani ümumilikdə islam həmrəyliyinin mahiyyətini belə izah edirdi:

“Müsəlman dünyasında ingilislərə və digər düşmənlərə qarşı mübarizə islami vəhdətdə mümkündür. Şiə və sünni müsəlmanlarının vəhdətindən sonra düşmənlərlə mübarizə aparmaq daha effektiv olacaq. Şiə və sünni ayrı seçkiliyi əhəmiyyətsizdir.”

“Peyğəmbərin və əhli-beyti adına müxtəlif dövr və zamanlarda bir çox insanlar və qruplar zühur etdi. Qulatlar kimi bəziləri doğru yoldan azdı. Bunlar Əli ibni Əbu Talibin Allah olduğunu müdafiə edirdilər. Bir çoxları əhli-beytə qarşı məhəbbətdə həddini aşdı. Bu iki qrup da "Biz əhli-beytdən iki qrup həlak olmuşdur. Həddindən artıq sevənlər və xəyanət edən düşmən" ifadəsini müdafiə edənlərin hökmünün çərçivəsinə daxildir.”

“Qulatlar, artıq, keçmiş zamanda qalıb. Artıq, bu dövrdə çox az sayda bu cür insanlar yaşayır. Bütün bunların ortaya çıxmasına ümmətin cahilliyi (elmsizliyi) və məmləkət sərhədlərini genişləndirməyə tamah edən hökmdarların axmaqlığı səbəb olmuşdur.

Dövlətlərin başçıları hökmdarları qəribə vahimələrlə və əhli-beyt şiələri ilə əhli-sünnət davamçılarını bir birinə qırdırır. Halbuki, hər iki dəstə də Qurana və Məhəmmədin peyğəmbərliyinə inanırlar.”

“Müaviyəyə qarşı müharibə məsələsində imam Əlinin üstün tutulub dəstəklənməsi məsələsinə baxsaq, bunun o zaman faydalı olduğunu və ya haqqın ortaya çıxarılaraq batilin yox edilməsi məqsədi daşıdığını qəbul etsək belə, bizcə bu gün bu ifadənin davam etməsi keçmiş bir millətlə birlikdə dövrü keçmiş bu məsələyə ilişib qalmaq deməkdir. Bu isə zərərdən və islam birliyi bağlarının parçalanmasından başqa bir nəticəyə səbəb olmayacaq.”

“Bu gün ərəb olan-olmayan əhli-sünnə ittifaq edib Əli ibni Əbu Talibin xilafətə Əbu-Bəkrdən daha layiq olduğunu söyləsə və qəbul etsə nəyisə tərəqqi etdirəcəkmi? Ya da şiənin vəziyyəti düzələcəkmi?”

“Yaxud, şiə əhli-sünnəyə qatılıb "Əbu Bəkirin xilafət məqamına İmam Əlidən əvvəl gətirilməsi daha doğrudur" desə, bu sünni müsəlmanlarının inkişafına səbəb olacaqmı?” “Bu onları içlərində olduqları zillət və alçaqlıqdan çəkib qurtaracaq və cəmiyyət strukturlarını yıxılmaqdan qoruyacaqmı?”

“Müsəlmanların bu qəflətdən oyanmaları, ölüm gəlmədən bu ölüm yuxusundan qalxmalarının zamanı daha gəlmədi mi?”

“Ey millət! And olsun ki, möminlərin əmiri Əli ibni Əbu Talib, ümumiyyətlə, əsl şiə, heç bir dünyəvi fəaliyyəti bacara bilmədiyi bir dövrdə qalxıb əhli-sünnətlə vuruşmaz, ya da sırf Əbu-Bəkri üstün tutmaları səbəbiylə sünnilərdən ayrılmağa heç vaxt razı olmaz.”

Cəmaləddin Əfqani hesab edir ki, islam dünyasının geri qalmasının səbəbi onun elmdən və Quranı anlamaqdan geri qalması ilə bağlıdır.

Əfqaninin bu istiqamətdə dərin araşdırmaları və ortaya qoyduğu mövqe Osmanlı din xadimlərini iki yerə böldü. Birinci qrup Əfqani ilə razı olsa da ikinci qrup şiələrlə ittifaqa qısqanclıq və düşmənçiliklə yanaşaraq bu məsələnin olmayacağında təkidli mövqe tutdular. Nəticədə Osmanlının içində parçalanma təhlükəsi hiss olundu. Seyidin bu fəaliyyətlərini görən Sultan Əbdülhəmid mövqe və səltənətinin təhlükədə olduğunu düşünərək Seyid Cəmaləddini həbs etdirir.

Seyid Cəmaləddin hicri 1314-ci ildə (1897 m.) polis tərəfindən nəzarət altında saxlanıldığı vaxt vəfat edir və İstanbuldakı "Şeyxlər" qəbristanlığında dəfn edilir.

Bununla da bəlkə də Osmanlını dağılmaqdan və Yaxın Şərqi ingilis istilasından qoruyacaq bir prosesin – islam həmrəyliyinin qarşısı alınmış oldu.

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Osmanlı imperiyası Yaxın Şərqi itirdi. Regionda avropanın böyük müstəmləkəçi dövlətləri dağıdıcı və bölücü fəaliyyətə başladı. Bu ideoloji böhranda və boşluqda qalan regionda pərən düşən ərəb cəmiyyətlərində islamda həmrəylik yaratmaq məqsədi ilə 1947-49-cu illərdə "Məzhəblərarası Yaxınlaşma Mərkəzi" (Darut-təqrib beynəl-məzahibil-islamiyyə) adlı bir qurum yaradılır, və eyni zaman kəsiyində ərəb millətçiliyi və kommunizm ideologiyasının birləşməsindən BƏƏS partiyası yarandı. "Darut-təqrib" adlı qurum bütün islam dünyasında böyük həmrəylik ideyasının təbliğatçısına çevrilir və "Risalətul-İslam" adlı rüblük jurnal nəşr etdirir, İranda əhli-sünnə alimlərinin, Misirdə isə şiə müəllimlərinin klassik əsərlərini çap etdirir, müştərək konfrans və simpoziumlar keçirirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, BƏƏS də siyasi güc olaraq regionda güclü materialist ideyaların təbliğatçısı oldu. BƏƏS-in qurucuları Mişel Əfləq və Səlahəddin Bitar, Fransanın Sarbon universitetində oxuyarkən sosialist yönlü siyasi mühitlə əlaqədən sonra sosializm və ərəb millətçiliyinin qatı təəssübkeşçilərinə çevrilmişdilər. 1963-cü ildə regionun güclü dövlətləri olan İraq və Suriyada BƏƏS partiyası hakimiyyətə gəldi. Həqiqət isə ondadır ki, bu hadisənin baş verməsi regionda islam həmrəyliyi ideyasın baş tutmasına əngəl olan əsas hadisələrdən biri oldu.

İslam dünyasında həmrəyliyə xidmət edəcək bir fitva, əhli-sünnənin böyük alimi Şeyx Mahmud Şəltutun tərəfindən verilmişdir. Bu fitvaya görə ən mühüm addımlarından biri də ibadətlərin və müamilələrin (Müamilə dedikdə - alış-veriş, icarə, şirkət, girov, sülh, zəmanət, lüqətə (itirilmiş mal), birovuz vermək, qəsb (oğurluq), hibə (bağışlamaq), vəsiyyət, fəraiz (dinə görə mirasçıların hər birinə düşən paylar), itq (kölə və ya cariyə azad etmək), əmanət, iqrar (başqasının öz üzərindəki olan haqqını bildirmək və xəbər vermək), dava (şəxsin başqası üzərində olan haqqını isbat etmək üçün istədiyi şey) və qəza (hökm vermək) kimi mövzular) islamın mötəbər məzhəblərindən biri olan on iki imamçı şiə məzhəbinin fiqhinə uyğun olaraq yerinə yetirilməsi icazəlidir. M.Şəltut, bu fitvası 1958-ci il 1 oktyabr tarixində verilmişdi (bu hadisə bütün islam dünyası üçün vacib olan gündə baş verdi – Peyğəmbərin və İmam Sadiqin doğum günündə). Fitvanın mətni belədir: M.Şəltutdan soruşuldu: "Bəzi şəxslər müsəlmanın ibadətlərinin və müamilələrinin düz olması üçün onun tanınmış dörd (sünni) məzhəbindən birinə təqlid etməsinin vacib olmasına etiqad edirlər. Hansı ki o məzhəblərin arasında on iki imamçı şiə və zeydi şiəliyi məzhəbləri yoxdur. Bu barədə sizin rəyiniz nədir? Məsələn, on iki imamçı şiə məzhəbinə təqlid etməyi yasaq buyurursunuzmu?”

M.Şəltut tərəfindən verilən cavab belə oldu:"1. İslam dini öz ardıcıllarından heç birinə müəyyən bir məzhəbə tabe olmağı vacib etməmişdir. Biz deyirik ki, hər bir müsəlmanın səhih bir yolla nəql olunmuş və hökmləri xüsusi kitablarında yazılmış hər hansı bir məzhəbə təqlid etməyə haqqı vardır. Bu məzhəblərdən birinə təqlid edən şəxs öz məzhəbindən başqa bir məzhəbə keçə bilər. Bu barədə onun üzərində heç bir çətinlik yoxdur.

2. On iki imamçı şiə məzhəbi kimi tanınan cəfəri məzhəbinə əsasən ibadət etmək digər əhli-sünnə məzhəbləri kimi icazəlidir. Müsəlmanlar bunu bilməli və haqsız olaraq müəyyən məzhəblərə kor-koranə bağlılıqdan xilas olmalıdırlar. Allahın dini və şəriəti bir məzhəbə bağlı deyildir, yaxud bir məzhəbə məhdudlaşdırılmamışdır. Bütün müctəhidlər Allah yanında məqbuldurlar. Fikir və ictihad əhli olmayan şəxsin onlara təqlid etməsi və fiqhlərində müəyyənləşdirdikləri fikrə əməl etməsi icazəlidir. Bu mövzuda ibadətlərlə müamilələr arasında heç bir fərq yoxdur”.

İslam həmrəyliyi ideyasına dəstəkçi olan və islamın daxilən parçalanmasına qarşı çıxaraq öz mövqeyini fitvalarla göstərən şiə alimlərinin sayı kifayət qədər çoxdur. Bu alimlərin tutduğu mövqe sırf cəmiyyətin parçalanmasına qarşı yönəlmişdir və islam həmrəyliyinin güclənməsinə xidmət edir. Bəzi alimlərin mövqelərini nəzərdən keçirək:

• Ayətullah Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah: "Hansı əshabə olursa-olsun mən onlara lənət oxumağı haram bilirəm, çünki Allah bu insanlar haqqında belə buyurur:"Məhəmməd əleyhissəlam Allahın Peyğəmbəridir. Onunla birlikdə olanlar (möminlər) kafirlərə qarşı sərt, bir-birinə (öz aralarında) isə mərhəmətlidirlər. Sən onları (namaz vaxtı) rüku edən, səcdəyə qapanan, Allahdan riza və lütf diləyən görərsən. Onların əlaməti üzlərində olan səcdə nişanəsidir. Bu, onların Tövratdakı vəsfidir. İncildə isə onlar elə bir əkinə bənzədilirlər ki, o artıq cücərtisini üzə çıxartmış, onu bəsləyib cana-qüvvətə gətirmiş, o da möhkəmlənib gövdəsi üstünə qalxaraq əkinçiləri heyran qoymuşdur. (Allahın bu təşbihi) kafirləri qəzəbləndirmək üçündür. Onlardan iman gətirib yaxşı əməllər edənlərə Allah məğfirət (günahlardan bağışlanma) və böyük mükafat (Cənnət) vəd buyurmuşdur!” (Fəth, 29). Söymək məsələsinə gəlincə isə hər hansı bir müsəlmanın belə söyülməsi haramdır. Alimdən bu barədə fitva soruşulduqda o belə cavab vermişdir: "İçində raşidi xəlifələrin də olduğu əshabələrin hər hansı birini söyməyimiz haramdır!” – şəklində fitva verərək məsələyə münasibət bildirmişdir. M.Fəzlullah daha sonra əlavə etmişdir ki, "Mən onlara Əli əleyhissəlamın Siffinə gedərkən bir qrup iraqlının şamlıları söydüyünü eşitdiyi zaman dediyi sözləri nəql edirəm. Əli onları tənqid edib buyurdu: "Mən sizin söyüşcül olmağınızdan xoşlanmıram, lakin onların etdiklərini vəsf edirsinizsə və hallarını xatırlayırsınızsa, ən doğru olaraq və üzr baxımından ən keçərli olaraq deyəcəyiniz söz bu olmalıdır; onları söyməkdənsə, belə deyin: "Allahım, onların da canını, bizim də canımızı qoru. Bizimlə onların arasını düzəlt. Onları sapqınlıqdan xilas et ki, haqqı bilməyən onu tanısın, sapqınlıqda inad edən şəxs ondan vaz keçsin, ayrılsın”. Alim həmçinin əlavə olaraq qeyd edir ki, "Möminlər anası Həzrət Aişəyə gəlincə Cəməl döyüşü məsələsində xətaya yol vermiş olsa da belə, biz onu söyməyin haram olduğuna fitva verir və deyirik ki, ona Peyğəmbərə hörmət edildiyi kimi hörmət edilməlidir."
• İranın Ali Dini Rəhbəri Ayətullah Seyid Əli Xamənei: "Əhli-sünnə qardaşların müqəddəs simvollarını təhqir etmək, o cümlədən islam Peyğəmbərinin həyat yoldaşı Həzrət Aişəni zinada ittiham etmək haramdır. Bu hökm bütün peyğəmbərlərin, ələlxüsus peyğəmbərlərin ağası ən böyük peyğəmbər Həzrət Mühəmmədin arvadlarına şamil edilir”.
• Dini rəhbər Ayətullah Vəhid Xorasani: "Kim Allah-Taalanın təkliyinə və peyğəmbərlərin sonuncusu Həzrət Mühəmmədin peyğəmbərliyinə şəhadət edərsə, o müsəlmandır. Onun canı, irzi (namusu) və malı on iki imamçı şiə məzhəbinə mənsub olan şəxsin canı, irzi və malı kimi möhtərəmdir. Sizin şəri vəzifəniz budur ki, kəlmeyi-şəhadəti deyən şəxs sizi kafir bilsə də, siz haqq və ədalət olan sirati-müstəqimdən (istiqamətli yoldan) azmayasınız, əgər onlardan biri xəstələnərsə, onun görüşünə gedəsiniz, əgər dünyadan köçərsə, dəfn mərasimində iştirak edəsiniz, sizə ehtiyacı olduqda onun ehtiyacını təmin edəsiniz."

Qurani-Kərimdə hər 3 alimin məntiqini təsdiqləyən ayələr olaraq bunları qeyd etmək olar: "Hər hansı bir camaata qarşı olan kininiz sizi ədalətsizliyə sövq etməsin. Ədalətli olun. Bu, təqvaya daha yaxındır.”(Maidə,8); "Sizə salam verən şəxsə (yəni kəlmeyi-şəhadət deyən şəxsə) dünya həyatının puç mənfəətinə tamahsılanaraq: "Sən mömin deyilsən!” – deməyin.”(Nisa, 94)

2005-ci il iyul ayı, İordaniya Haşimilər Krallığının Əmman şəhərində keçirilən Beynəlxalq İslam Konfransında İslamda həmrəyliyə çağıran "Əmman bəyannaməsi" qəbul edildi. Bəyannamənin bundan əvvəlki bəyannamələrdən kəskin fərqi sırf həmrəyliyə konkret çağırmasıdır. Bu çağırış o qədər konkret idi ki, müddəalar şəklində öz əksini tapdı:

1. Səkkiz məzhəblərdən (cəfəri, zeydi, hənəfi, maliki, şafei, hənbəli, ibadi və zahiri) birinə tabe olan müsəlmandır, onu kafir və dindən kənar hesab etmək qəti qadağandır. Bu məzhəblərdən birinə tabe olan hər bir müsəlmanın qanı, malı, namusu toxunulmazdır.

2. Məzhəbləri bir-birinə bağlayan cəhətlər onları bir-birindən ayıran cəhətlərdən daha çox, həm də daha qüvvətlidir. Bunlar aşağıdakılardır:

a) Səkkiz məzhəb mənsubları İslamın təməl prinsiplərində müttəfiqdirlər. Onların hamısı tək olan Allaha iman gətirir, Qurani-Kərimin Allahın kəlamı olmasına inanır, Məhəmməd peyğəmbərin Allahın elçisi və bütün bəşəriyyətə sonuncu peyğəmbər kimi göndərilməsini təsdiqləyir və Kəbəni qibləgah qəbul edirlər.

b) Səkkiz məzhəbin hamısı İslamın kəlmeyi-şəhadət (la ilahə illəllah, Muhəmmədun rəsulullah), namaz, zəkat, oruc və həcc kimi vacib rüknlərini qəbul edirlər.

c) Səkkiz məzhəbin hamısı imanın əsas rüknlərinə-Allaha, onun mələklərinə, kitablarına, elçilərinə, qiyamət gününə, qəzavü-qədərə iman gətirməyi qəbul edirlər.

3. Məzhəblər İslamın hüquq məktəbləridir. Onların hər biri ehtiram və təqdirə layiqdir. İxtilaflı məsələlərin yeganə həlli yolu elmi müzakirələr və danışıqlardır.

4. İslam dini müəyyən məzhəbə tabe olmaq məsələsində kiməsə nəyisə məcbur etməmişdir. Hər bir müsəlmanın doğru şəkildə nəql olunan məzhəblərdən birinə təqlid etmək haqqı vardır. Bir məzhəbdən başqasına keçmək də qadağan deyildir.

5. Müsəlmanlar birmənalı olaraq məzhəb təəssübkeşliyindən yaxa qurtarmalıdırlar. Allahın dini və Şəriəti hansısa bir məzhəbə sığmamışdır.

6. Məzhəb alimləri müctəhid hesab edilirlər. Dedikləri özlərinin etiraf etdiyi kimi, doğru da ola bilər, yanlış da ola bilər. Hər ikisinin Allah qatında mükafatı vardır.

İslam həmrəyliyini bir ideya kimi və ya bir sosial islahat kimi nəzərdən keçirdikdə, bu prosesin uğurla nəticələnməsi və inkişafı üçün müəyyən olunmuş konkret məqsədlərə nail olması lazımdır. İslam dini siyasi fikri və eyni zamanda ərəb dili üzrə peşəkar olan azərbaycanlı gənc alim M.Rəhim bu məqsədləri aşağıdakı kimi qeyd etmişdir:

• İslam maarifçiliyini və mədəniyyətini dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmaq.
• Məzhəblərarası əqidə, fiqh, ictimai və siyasi sahələrdə mədəni əlaqələri möhkəmləndirmək və  bu yolla müştərək anlaşmanın yollarını tapmaq
• Şəriət məsələləri ilə bağlı normayaratmada və fikir müxtəlifliyinin ortaya çıxmasında elmi araşdırmanın rolunu düzgün qiymətləndirmək.
• Məzhəblər arasında yaranan qərəzliliyi və şübhələri, həmçinin, yayılan şayiələri dəf etmək
• Məzhəblərarası yaxınlaşma prosesində heç bir sünninin və ya şiənin öz məzhəbini buraxıb hansısa bir məzhəbə keçməsini güdməməsinə nail olmaq.

Əlbəttə ki, bu təməl məqsədlər islam həmrəyliyi ideyasının bütün məqsədlərini əhatə etmir. Ümumilikdə bu ideyanın məqsədlərin təhlil etdikdə müəyyən etmək olar ki, burada əsas məqsəd islam dinində olan məzhəbləri birləşdirmək deyil, onların birgə sülh içində mövcud olmasına nail olmaq və məzhəbsizlik kimi yeni bir cərəyanın yaranmasına imkan verməməkdir ki, bu da ən uyğun və real mövqedir. Belə ki, məzhəbsizlik hər bir məzhəbin və onların alimlərinin nail olduğu dini-elmi nailiyyətlərin üzərindən xətt çəkməkdir ki, bu baş tutacağı halda islam dünyasında parçalanma daha da dərinləşə bilər.

İslam həmrəyliyini araşdıran sosioloq alimlər və din xadimləri tərəfindən bu prosesə mane olacaq amillər aşağıdakılar kimi müəyyən olunmuşdur.

İslam həmrəyliyinə zidd olan və İslam ümmətini parçalayan və onların arasında düşmənçilik yaradan əsas amillərdən biri də irqçilik, ifrat millətçilik və qərəzli etnik təəssübkeşlik hesab olunur. İslam dini hələ Peyğəmbərin dövründən bu yana qərəzli etnik təəssübkeşliyi pisləmişdir və onu insanlığın və dinin əsas problemi hesab etmişdir. İslamın müqəddəs kitabı Qurani-Kərimdə buyurulur: "Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından (Adəm və Həvvadan) yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız (kimliyinizi biləsiniz) deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah yanında ən hörmətli olanınız Allahdan ən çox qorxanınızdır (pis əməllərdən ən çox çəkinəninizdir). Həqiqətən, Allah (hər şeyi) biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır" (Hucurat, 13). İslam tarixinin əsas mənbələrindən də məlumdur ki, Peyğəmbərin dövründə etnik təəssübkeşçiliyə yol verilmirdi. Tarixdə etnik təəssübkeşliyin dəfələrlə islam və onun içindəki həmrəyliyə zərbə endirdiyi müşahidə edilmişdir. Raşidi xəlifələrin dövrünün sonlarına yaxın Bəni Haşimilərə qarşı çıxan əməvilər və onların siyasi manevrlərinin aləti olan xaricilər qərəzli etnik təəssübkeşliyin fitnəsini oyatmağa başlayır və bu müsəlmanların sırasına düşmənçilik salaraq islam tarixində "cahillik dövrü" adlanan dönəmə xas olan münaqişə tiplərin yaradırdı. Əməvilərin və Abbasilərin yürütdüyü siyasət onların dini mövqelərinin içində qərəzli təəssübkeşliyin və islamdan kənar baxışların olduğunu açıq şəkildə nümayiş etdirir. Onların əksəriyyəti Quranın hökmləri, Peyğəmbərin qoyduğu qaydalardan uzaqlaşaraq və onun əhli-beytinə qarşı tutduğu amansız mövqeyilə islam tarixində daxili ixtilaflar dövrünün əsasın qoymuş oldu. Eynən yuxarıda da qeyd olunduğu kimi, BƏƏS partiyasının etnik təəssübkeşliyi də islam həmrəyliyinə zərbə vuran amillərdən biri olmuşdur.

Elmsizlik istər ümumi müsəlman dünyasında, istərsə də məzhəblər daxilində dini zəmində çoxlu münaqişələrə səbəb olduğu sosial araşdırmalardan bəllidir. Müsəlman cəmiyyətlərini idarə edənlər arasında və sıravi müsəlmanlarda məlumatsızlığın özü belə elmsizliyi törədən əsas səbəblərdəndir. Bir çox hallarda məlumatsızlıq və ya yanlış məlumatlara malik olmaq xoşagəlməz təəssübkeşliyə, müsəlman cəmiyyətlərində vəhdətin və həmrəyliyin pozulmasına gətirib çıxarması ilə nəticələnir. Haqqında danışdığımız elmsizlik və siyasi məqsədlərə çatmaq uğrunda mübarizə heç də keçən əsrlərə məxsus hal və hadisə deyildir. Bir məzhəbin digər məzhəb haqqında tam və dolğun məlumatlara malik olmaması, yalan və təhrif olunmuş fikirlərə malik olması onların hər hansı dini məsələdə ortaq məxrəcə gəlməsinə mane olur və bu islam həmrəyliyinə böyük mənfi təsir göstərirdi.

Elmsizliyin, siyasi məqsədlərə hədsiz bağlanmağın törətdiyi nəticələri nəzərdən keçirərkən görünən mənzərə budur ki, məhz qeyd olunan problemli səbəblər üzündən xaricilər adlanan qüvvələr meydana gəlir və xəlifə Əli ibni Əbu Talibə qarşı çıxıb onu qətlə yetirirlər. Xaricilər məhz bu cəhalət və elmsizlik səbəbindən hələ də müasir dövrədək digər din qardaşlarını kafir hesab edir və öldürürlər. Eyni səhnə Yaxın Şərdə İŞİD-in törətdiyi əməllərdə də görünür.

Bu problemlər səbəbdir ki, hazırda da İslam dünyası başdan-başa münaqişələr və narazılıqlarla doludur. Bəzən eyni məzhəb sahibləri belə biri digərinə silah qaldırır. Elmi masalarda həll edilməli olan məsələləri döyüş meydanında həll etmək istəyən gerilikçilik öz məqsədi olan islam həmrəyliyini dağıtmağa nail olmuşdur. İctihadın vacib olduğu məsələdə özbaşına və dəlilsiz fitvalar verilmiş və qərarlar qəbul olunmuşdur. Hal-hazırda islam dünyası və müsəlman cəmiyyətlərində üstün mövqeyə malik kifayət qədər dini xadim var ki, elmsizliyi təbliğ edərək, elmin dinə düşmən olmasını təbliğ edərək iqtisadi və sosial mühtdəki geriliyi ölməyə qoymurlar və onların Qurana, Peyğəmbərə, əxlaqa və ağıla zidd mövqeyi islam Həmrəyliyini sarsıtmaqla bərabər əlavə düşmənçiliyi də dərinləşdirir. Quranda anlaşılmaz məsələlərin çözülməsi yolu alimlərdən soruşulması kimi göstərilir "Əgər bilmirsinizsə, Zikr əhlindən soruşun." (Ənbiya, 7).

Sistemli tarixi və sosioloji araşdırmalar sübut edir ki, islam ölkələri və müsəlman cəmiyyətləri digər dinə məxsus icmalarla dinc qonşuluq münasibətlərində yaşayırdılar və bu da Qurandan qaynaqlanırdı "De: “Ey Kitab əhli! Bizim və sizin aranızda olan eyni bir kəlməyə gəlin ki, Allahdan başqasına ibadət etməyək, Ona heç bir şeyi şərik qoşmayaq və Allahı qoyub bir-birimizi ilahiləşdirməyək”. Əgər onlar üz döndərsələr, deyin: “Şahid olun ki, biz müsəlmanlarıq!” (Əli İmran, 64). Müsəlman cəmiyyətləri ilə qonşuluqda yaşayanlar və ya birgə yaşanlar arasında islam dinini qəbul edənlər olduğu kimi, etməyənlər də var idi. Qəbul edənlər arasında Quranda kitab əhli kimi adı keçən yəhudilər, məsihi, məcusi din nümayəndələri də yer alırdı. Bu şəxslər arasında öz dinin qalıqlarını, milli adətlərini özündə yaşadanlar da var idi və əlbəttə ki, bu şəxslər arasında islam həqiqətlərinə öz dini-etiqad nəzəriyyələri nöqteyi-nəzərindən yanaşanlar da vardır. Məhz bu şəxslər tərəfindən qeyri-iradi olaraq və ya bilərəkdən islam teoloji elmində sonradan böyük mübahisələrə səbəb olan "cəbr" və "ixtiyar", "Allahın sifətlərinin Onun zatından sayılması, yoxsa zatından ayrı olması" kimi məsələlər onlar tərəfindən ortaya atıldı. Bu növ mübahisələrin yaranması zəif maariflənmiş müsəlman təbəqəsində çaşqınlıq yaradırdı. Digər din nümayəndələrindən bir qisminin islam dinini saxtakarlıq kimi qəbul etməsi və müsəlmanların təfəkkürünü qarışdırmaq məqsədi inkarolunmaz faktdır.

İslam həmrəyliyini pozan və məzhəblər arasında düşmənçilik yaradan əsas səbəblərdən biri kimi başqa mədəniyyətlərə və keçmiş dinlərə məxsus kitabların başqa dillərdən ərəb dilinə tərcümə edilməsi oldu. İslam təfəkkürünə bir çox yeni fəlsəfi fikirlər, qədim dinlərin və onların qalıqlarının fikirləri daxil olmağa başladı. Kainat haqqında düşüncələr, maddə, təbiət və onun qanunları haqqında fəlsəfi fikirlər müsəlmanların diqqətini əsas problemlərdən yayındırdı və İslam aləmində həmrəylik əvəzinə parçalanma gəldi. Xarici ədəbiyyat daha çox öz təsirini əqidə məsələlərində göstərdi. Belə ki, islam alimləri bu sahədə daha çox fəlsəfi metodlardan və yanaşmalardan istifadə edirdilər. İslam alimləri fəlsəfənin təsiri ilə insan əqlinin dərk edə bilməyəcəyi məsələlərə yanaşmağa başladı. Bəzi din alimləri Allahın sifətlərini isbat etmək istəyir, Allahın qüdrəti və onun sərhədlərin müəyyən etmək, insan qüdrətinin Allahın qüdrəti ilə əlaqəsi və s. kimi mətləblərə toxunur və bu məsələlərdə ilişib qalaraq çıxılmaz yola qədəm qoyaraq parçalanırdılar və vahid istiqamətdə düşünmürdülər. İslam alimi Əl-Məqrizi deyir:"Digər dinlərə aid fəlsəfi kitabların tərcümə olunub islam elmi mühitinə daxil olması bir çox insanları Quran və Sünnədən uzaqlaşdırmaqla bərabər slama yad olan düşüncələr ətrafında müzakirələrə gətirib çıxartdı. Fəlsəfə kitablarının ərəb dilinə tərcümə olunmasının tarixi Abbasi xəlifəsi Məmunun dövrünə təsadüf edir. Xəlifə kitabları tərcümə elətdirəndən sonra müsəlman cəmiyyətində fəlsəfi cərəyanlar yarandı". Bu cərəyanlara nümunə kimi qədəriləri, cəhmiləri, batiniləri, qəramitiləri və digərlərini göstərmək olar. Bu cərəyanların yaranması slam həmrəyliyini sarsıtdı və müsəlmanların təfəkkürünə həlli çətin olan məsələlər gətirmiş oldu.

Əksər dünya dinlərinin hüquq sistemində dini avtoritetlər tərəfindən nəql olunan sözlər vardır ki, bu sözlər sonra normativ akt kimi həmin dinin içində möhkəmlənir və bütün teoloji sisteme öz təsirini göstərir. Bu sözlər 3 əsas monotesit dini olan yəhudilikdə, xristianlıqda və islamda da vardır. İslam dinində bu növ sözlərə hədis deyilir. Hədislər islam dininə dərindən nüfuz etmiş və bütün sahələrə öz təsirini göstərmişdir. Hər 3 monotesit dində saxta və yalançı hədislər yaranmışdır ki, bu hədislərin müəyyən olunması istiqamətində də fəaliyyətlər meydana gəlmişdir. Saxta hədislər adətən siyasi və iqtisadi məqsədlərə xidmət edirdi.

İslamda saxta hədis dedikdə, Peyğəmbərin adına yalandan nisbət edilən hədislər nəzərdə tutulur. Tarixi və sosioloji araşdırmaların nəticələrinə görə Osman bin Əffanın xəlifəlik dövrünün sonu hakimiyyət uğrunda siyasi mübarizələrin artdığı bir vaxta təsadüf etməsi ilə yanaşı, digər tərəfdən də saxta hədislərin artaraq müsəlman toplumuna sirayət etməsi ilə müşahidə edilirdi. Getdikcə artan siyasi-sosial gərginlik fonunda mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi saxta hədislərin daha da geniş yayılmasına imkan verirdi. Ümmət arasında siyasi fikir ayrılıqları, tərəflərarası toqquşmalar, islam həmrəyliyini içindən dağıtmaq niyyətliə islama dini mühitinə daxil olanlar, qissəçilər saxta hədislərin yaranmasında əsas səbəbkarlardan sayılırdı. Hətta Quranın bəzi surələri haqqında "fəzilətli hədislər" uyduranlar belə vardı. Onlardan biri də Meysərə bin Əbdu Rəbbih idi. Ondan niyə özündən Quran surələri haqqında olmayan şeylər uydurursan soruşulduqda, o belə cavab vermişdir: "Gördüm ki, camaat Quran oxumaqdan uzaqlaşır. Bu hədisləri də ona görə uydurmdum ki, onları Quran oxumağa həvəsləndirim".

İmam Əli öz hakimiyyəti dövründə saxta mühəddisləri məscidlərdən uzaqlaşdırmağa müəyyən qədər nail oldu. Lakin əməvilərin dövründə onların sayı yenidən artmağa başladı. Onların hesabına tarix və təfsir kitablarına çoxlu sayda əvvəlki peyğəmbərlərə aid olan və kitab əhli alimləri tərəfindən nəql edilən xəbərlər və rəvayətlərin daxil olması mümkün oldu. Bəziləri doğru olsa da, çoxları yalandan başqa bir şey deyildi. Saxta hədislər onu yayanların siyasi məqsədlərinə xidmət edirdi və qətiyyən müsəlman cəmiyyətini inkişafa aparmırdı. Hakimiyyətə sərf edən hədislərlə əhali tabekarlıqda saxlanılır və idarə edilirdi. Bu siyasətlə və yeni islahatla rahat şəkildə məzhəblərin arasında müharibələr salınaraq islamda həmrəylik məhv edilirdi.

Məzhəb təəssübkeşliyi və kor təqlid İslam həmrəyliyinin əsas iki problemlərindən biridir. Belə ki, məzhəblər arasında qarşılıqlı münasibətlərin düzgün istiqamətdə inkişaf etməsinə mənfi təsir göstərən amil kimi bu iki problem cözülməmiş qalarsa İslam dünyası haqqında "mühafizəkar din", "radikallığın ideoloji məcəlləsi", İslam=Terrorizm və s. bu qəbildən olan yanlış təsəvvürlər daha da çoxalacağı güman edilir. Bu problemlər İslamla düşmənçilik edən digər qüvvələrə, vəziyyətdən sui-istifadə etməyə imkan verir. Təəssübkeşliklə bağlı Məhəmməd Rəşid Rza deyir: "Məzhəbçilər məzhəblər arasındakı fikir müxtəlifliyini növlülük və zənginlik, asanlıq və rahatlıq vasitəsi kimi qəbul etmək istəmədikləri üçün onların vəzifəsi öz məzhəblərini möhkəmləndirmək, başqalarını da məzhəbçiliyə dəvət etmək olar. Əqidə və şəriət məsələlərində meydana çıxan fikir müxtəlifliyinin elmsizlik və şəxsi maraqlara görə təfriqə amillərinə çevrilməsi, islam dünyası tarixində müharibələrə səbəb olmuşdur."

İslam həmrəyliyinə gedən yolda məzhəblərarası yaxınlaşma qarşısında duran manelərdən biri də müxtəlif məzhəb nümayəndələrinin bir-birlərini yaxından tanımamasıdır. Belə ki, məzhəb mənsubları aid olduqları məktəbləri bir-birilərinə tanıtsalar, fikirlərini paylaşsalar, o zaman, tanışlıq zərurətinin hər bir tərəfə çoxlu fayda verə biləcəyini görəcəklər. Yaxın Şərqə ən nüfuzlu alimlərdən olan Seyyid Şərəfüddin toxunulan məsələ ilə bağlı belə deyir: "Əgər məzhəblər bir-birilərini tanısalar mehriban olarlar". Regionun dərin sosial təhlilin apardıqda məlum olur ki, bir məzhəbin digər məzhəb haqqında yanlış təsəvvürlərə malik olması onların ortaq məxrəcə gəlmələrinə əngəl törədir.

Kifayət qədər elmi hazırlığı olmayan həm şiə, həm də sünni məzhəbli bir qrup müsəlmanlar, qarşı tərəfin fərqli mövqeyi və dəlili ilə tanış olmadan tənqidi mövqe tuturlar. Bu zaman da anlaşılmazlıqlar yaranır. Lakin əks tərəfin mövqeyi ilə tanışlıq bəzən bir çox həqiqətləri üzə çıxarır ki, bu da tərəflərarası fərqliliyin təbii qəbul olunması ilə nəticələnə bilər.

İslamda həmrəylik hərəkatının tərəfdarlarından olmuş Şeyx Məhəmməd Təqi Qumi yazırdı: "Əgər şiə və sünni məzhəblərinin adının kökünə diqqət yetirsək görərik ki, elə bütün müsəlmanlar şiədirlər, çünki onların hamısı Peyğəmbərin nəslini sevir. Eyni zamanda, həm də hamı sünnidir. Çünki müsəlmanların hamısı Peyğəmbərin sünnəsini izləməyi lazım bilir. Beləliklə, biz hamımız sünni, şiə, qurani və məhəmmədiyik".

Əl-Əzhər Universitetinin şeyxi və fitva komissiyasının sədri Şeyx Əbdül-Məcid Səlim isə deyir: "İslamda elə bir məsələ yoxdur ki, məzhəblərin onun ətrafında birləşməsi mümkün sayılmasın və ya onlar arasında anlaşma olmasın".

İslam elmini təmsil edən nümayəndələrin dəqiqlik və yəginlik doğuran məlumatlara görə hökm və rəy söyləmələri lazımdır. İslam həmrəyliyi üçün məzhəblərarası yaxınlaşma zamanı, bütün qaranlıq qalan məsələlər yalnız araşdırılaraq və qarşı tərəfdəki digər məzhəb sahibi ilə ümumi müzakirədə doğru istiqamətə çatıla bilər. Bu ideya islamın kitabı Qurandan qaynaqlanır "Ey iman gətirənlər! Əgər bir fəsadçı sizə bir xəbər gətirsə, (onu) araşdırın. Yoxsa bilmədən bir qövmə pislik edər, sonra da bunun peşmançılığını çəkərsiniz" (Hucurat 6).

İslam alimlərindən olan Məhəmməd Hüseyn Fəzlullah deyir: "Müsəlman firqələri arasında ixtilaf və çəkişmələrə səbəb olan, onların vəhdət və düşüncə birliyindən uzaqlaşdıran amillərdən biri də elmi mənbə və qaynaqların araşdırılmasında yol verilən səhv və xətalardır".

Bir çox araşdırmalar göstərir ki, tədqiqatçılar yalnız öz məzhəbinin xeyrinə nəticələnəcək dəlil və sübutları axtarır, digər firqənin batil və zəlalətdə olmasını sübut etməyə çalışırlar. Belə tədqiqat işləri bir çox hallarda firqələr arasında amansız ixtilaflara, ədavətə, birliyin pozulmasına səbəb ola bilir.

İslam alimlərinin ən çox müzakirə etdiyi problemlərdən biri də, müxtəlif məzhəb sahiblərinin bir-birinə xoşagəlməz ləqəblər qoymaqla tənə etmələri və bir-birini qıcıqlandırmalarıdır. Bu qarşılıqlı mənfi reaksiyalar yaratdığından qəti şəkildə qınanır. İslam dini tam buna qarşıdır. Dini ədəbiyyatlarda "ammə", "xassə", "rafizi", "vəhhabi" və s. kimi ləqəblər müsəlman alimlərinin dilindən səslənməkdədir. Lakin Quran işığında bunun hökmü tam başqadır: "Bir-birinizə tənə etməyin (ayıb tutmayın) və bir-birinizi pis ləqəblərlə çağırmayın" (Hucurat, 11).

Sosioloji və etnokulturoloji araşdırmalar göstərir ki, müsəlman ölkələrində bir çox adət-ənənələr vardır ki, adi kütlə tərəfindən qorunub saxlanılır. Bəzi adətlərin islamla əlaqəsi olduğu halda, bəzilərinin isə heç bir əlaqəsi yoxdur. Elə adətlər də vardır ki, insanların elmsizliyi üzündən adət halına çevrilmişdir. Bir sıra adətlər isə siyasi oyunların qurbanı kimi adətlər şəklinə salınmış və onlara islam donu geyindirilmişdir. Məsələ dərindən öyrənildikdə isə məlum olur ki, islam dininin normativ qaydaları bu növ adətlərin əleyhinədir.

Ona görə də vurğulamaq lazımdır ki, hər hansı bir məzhəb ardıcılının yol verdiyi xətalar o məzhəbin ümumilikdə səhv və ya batil olmasını düşünməyə əsas vermir. Əslində, belə düşüncə məntiqsiz və əssasız iddiaların göstəricisidir.

İslam tarixinə müqayisəli təhlillə yanaşdıqda dövlətdə qeyri-konstruktiv qüvvələrin gördükləri işlərin mahiyyətinə görə ixtilafları püskürtməyə xidmət etdiyi məlum olur. Məqsədləri heç də, ixtilafların islam qanunvericilyinə və onun xeyrinə başa düşmək deyildir. Həmin qüvvələrin tək məqsədi həmrəyliyi pozmaq və vəhdətə xələl gətirməkdir. Belələri məzhəb mübahisələrinə başlayanda artıq ittifaq əldə edilmiş məsələləri də ixtilafa çevirillər. Ərəb dilinin qrammatik xüsusiyyətləri səbəbi ilə yaranan bəzi müxtəlif görüşləri də məzhəblərarası ziddiyyətlər üçün istifadə edirlər.

İslam alimlərinin fikrinə görə, vəhdət ideologiyasının qarşısında duran ən mühüm maneə müsəlman dövlətlərinin çoxunda müşahidə olunan təfriqəçi və istismarçı siyasətdir. Qəznəvilər dövlətinin hökmdarı Sultan Mahmud Qəznəvi öz imperiyasının sərhədlərini şiə əraziləri hesabına genişləndirməsinə bəraət qazandırmaq üçün belə demişdir: "Mən bir rafizi tapmaq və dara çəkmək üçün dünyanı dolaşan barmağam". Əmir Teymurun özü də Xorasanda hakim olan Sərbedaranlar dövlətini məhv edib həmin ərazini tutmaq üçün məzhəb amilindən istifadə etmişdir. Teymurləngin fəthlərindən bəhs edən "Mənəm Teymuri-cahangüşa" kitabında buna rast gəlmək olar. Şübhə yoxdur ki, zəmində şiə-sünni qarşıdurması Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə özünün ən yüksək nöqtəsinə çatmışdır. Din və məzhəb pərdəsi arxasında aparılan bu müharibələrin əsas məqsədi torpaq ələ keçirmək və siyasi hegemonluq əldə etmək olub.

Aydındır ki, məzhəblərarası fikir müxtəlifliyi özü-özlüyündə heç bir ciddi mübahisəyə və ya ədavətə səbəbə ola bilməz. Cəhalət və şəxsi məqsədlər olan yerdə isə bu cür hallar din və ya məzhəb adından baş verir. Baxmayaraq ki, quran açıq-aydın ayələrlə müsəlmanları birliyə çağıraraq deyir:"(Ya Peyğəmbər!) Allah "Dini doğru-dürüst tutun (qoruyub saxlayın), onda ayrılığa düşməyin!" – deyə Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy buyurduğunu, İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyini dində sizin üçün də qanuni etdi" (Əş-Şura, 13).

XX əsr dünyası etnik konfliktlərin artdığı bir dövrdür.  Etnokonfliktlər artıq regional səviyyədə böyük münaqişə ocaqlarının yaranmasına şərait yaradır. Bu onunla bağlıdır ki, etnokonfliktlər artıq təbbi səbəblərdən deyil kənardan müdaxilələr və dəstək hesabına yaradılır.

Etnokonfliktlərin artmasının səbəblərini təhlil etsək aşağıdakılarla rastlaşa bilərik:

İlk olaraq etnokonfliktlərin yaranmasına səbəb məhz qloballaşma, modernləşmə, əhalinin kütləvi miqrasiyası, dünya üzrə resurs çatışmamazlığı, ekoloji vəziyyətin dəyişməsi kimi beynəlxalq proseslərdir;

Etnokonfliklərin yaranmasına ikinci səbəb kimi nöqsanlı milliyətçilik (faşizm, nasizm) , siyasi terrorizm, dinlərarası düşmənçiliyi dəstəkləyən güclərin artması, eyni dinin içindəki fərqli qruplar arasında düşmənçilik və digər insanlığa zidd ideoloji axınların yaranması və dəstəklənməsi olmuşdur. 1970-80-cı illərdə ümumilikdə 120-dən çox etnik zəmində konfliktlər baş vermişdir ki, bunların 98-i 1980-cı illərin payına düşür. 1989-1996-cı illərdə baş verən 102 münaqişənin yalnız 6-sı dövlətlərarası qalan 96-ı isə etnik zəmində ölkədaxili münaqişələr olmuşdur. Bu statistika göstərir ki, getdikcə artan tendensiya üzrə bu proses davam edir. 

Etnik konfliktlərin digər bir yaranma səbəbi də məhz böyük dövlətlərin bir-birinə təsir mexanizmi kimi etnik zəmində baş verən konfliktlərin yaradılmasını seçmələridir. Belə ki, soyuq müharibə zamanında bütün Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələri etnik zəmində münaqişələrlə əhatələnmişdi. Bu münaqişələr təbiətinə görə dini və milli əsaslara bağlı idi.

Etnik konfliktlər kənar qüvvələr tərəfindən yaradılmamış ilk öncə həmin ölkələr tərəfində regionda və ya müəyyən lokal mühitdə qarşıya qoyulan strateji məqsəd nəzərdən keçirilir. Məqsədə çatmaq yolu etnokonflikt seçilərsə mühitdəki etnoxəritə nəzərdən keçirilir. Etnik azlıqlar dini və milli zəmində mərkəzi hakimiyyətə və ya titul xalqına qarşı qaldırılır. Bu tipli yaradılan etnik konfliktlərdə zərər çəkənlərin və itkilərin ən çox olduğu sıravi vətəndaşlar olur. Belə ki, orta statistikaya görə etnik konfliktlər əgər dini və milli zəmində baş verərsə bu zaman itkilər arasında sıravi vətəndaşların payı 80%-dan yuxarı olur.

Müxtəlif dini konfessiyaların birgə yaşadığı ölkələr dini zəmində baş verəcək etnik konfliktlər üçün münbit şəraitə malikdirlər və öz ölkələrinin və cəmiyyətlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bu istiqamətdə həmrəylik yaratma siyasətin həyata keçirmək və həmrəyliyə nail olmaq üçün islahatlar həyata keçirmək lazımdır.

İslam ölkələrində, müsəlman cəmiyyətlərində baş verən dini etnik konfliktlərin əsas səbəbi ölkədəki məzhəblər arasındakı münasibətlərin nəzarətdə saxlanmaması və islam həmrəyliyinin möhkəmləndirilməməsidir.

İslam həmrəyliyi öz əhəmiyyətini və vacib amil olduğunu bir neçə hallarda göstərdi. Bunlardan birincisi və ilki ABŞ-nin Əfqanıstana anti-terror müdaxiləsi zamanı göründü. Regionda antiterror əməliyyatları zamanı ölkədə yaranan boşluqdan bütün fərqli dini məzhəblərin nümayəndələri sui-istifadə etməyə başladı və nəinki dini hətta etnik zəmində də ayrı-seçkiliyə görə lokal toqquşmalar olur və qeyri-məzhəb sahiblərini yad kimi qətlə yetirirdilər. Əslində isə regiondakı məzhəblər arasında olan köhnə problemlərin qabardılması narkotik alverçilərinin əlində bir növ ideoloji-silah oldu. Nəticədə Əfqanıstan cəmiyyətinin özülündə olan bu xəstəlik vəziyyət pisləşən kimi üzə çıxdı və hal-hazırda da ölkədə dini-etnik zəmində toqquşmalar baş verir.

İslamda məzhəblər

İslamın beş şərti

Nəhcül-bəlağə

Panislamizm

2017-04-26 at the Wayback Machine

1. . 2017-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-24.
2. ↑ . 2015-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-21.
3. ↑ Mehrdad Kia, Pan-Islamism in Late Nineteenth-Century Iran, Middle Eastern Studies, Vol. 32, No. 1, pp. 30–52 (1996).
4. . 2022-03-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-25.
6. . 2017-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-27.
7. . 2017-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-27.
8. Seyyid Rəzi, "Nəhcülbəlağə”, 207-ci xütbə, Bakı 2009.
9. . 2017-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-30.
10. ↑ M.Rəhim, "İslamda məzhəblərarası yaxınlaşma konsepsiyaları", Bakı, 2012.
11. ↑ Qurani-Kərim
12. ↑ Mayer, Ann Elizabeth. "War and Peace in the Islamic Tradition and International Law in Just Ear and Jihad. Historical and Theoretical Perspectives on War and Peace in Western and Islamic Traditions, edited by John Leksey and James Turner Johnston. Greenwood Press, Westport, 1991.
13. ↑ Mc Garry J., O”Leary B. (eds.) The Politics of Ethnic Conflict regulation. L.: Routledge, 1993.
14. TAKRİB. The Encyclopaedia of İslam (new edition), vol ..X, 1998 LEIDEN.
15. А.Р. Аклаев. Этнополитическая Конфликтология: анализ и менеджмент. Стр. 30
16. Gleditsch N.P. Democracy and the future of European peace // European Journal of International Relations. 1995. Vol. 1. N. 4. P. 539-572.
17. Картунов А. В., Маруховская О. А. Этнополитические конфликты: актуальность, определение, задачи // современная конфликтология в контексте культуры мира (Материалы I Междунар. Конгресса кофликтологов.) / Под ред. Е. И. Степанова. М., 2001
18. Harris P., Reilly B. (eds) Democracy and Deep-Rooted Conflict: Options for Negotiators. Stockholm: International Institute for Democracy and Electoral Assistance, 1998.