İ. M. Dyakonovun işlətdiyi terminlərlə eyni olan buradakı terminlərdə bəzi fərqlər vardır. Bunlar müxtəlif oxunuşdan, müxtəlif ədəbiyyatdan gələn fərqlərdir. Sag-giga sözü aydındır: sag — şumer dilində ‘baş’ deməkdir, giga sözü isə ‘qara’ sözünü mühafizə edir — hərfən ‘başı qara’ — qarabaşlar mə’nasındadır.

Y. Yusifovun dediyi "kengir" sözünün izahına İ. M. Dyakonovda rast gəlirik. İ. M. Dyakonov göstərir ki, Şumer sözü mixi yazılarda Kİ. EN. Gİ işarəsi ilə yazılır. "Belə bir fikir yayılmışdır ki, bu sözü fonetik cəhətdən *Kegi(r) şəklində oxumaq lazımdır, çünki Şumer sözünün dialekt formasının prototipidir. Lakin k>ş dialekt keçidinə kifayət qədər inandırıcı dəlil yoxdur, ona görə də Kİ. EN. Gİ yazılış formasını Şumer oxunuşu ilə tərkibi ideoqram kimi düşünmək daha yaxşı olar". Buradan aydın olur ki, Kiengi (və başqa variantlardakı Kegir, Kengir) "Şumer" deməkdir.

Ki-en-gi sözünün etimologiyası haqqında vahid fikir yoxdur. Römer ki-egi şəklində ‘knyaz yeri’, ‘knyaz torpağı’ kimi izah etmişdir. Bizim fikrimizcə, Kİ. EN. Gİ — ilkin mə’nasına görə ‘allahın gəldiyi torpaq’ deməkdir: ki — ‘torpaq’, En(An) — şumerlərin allah adı, gi — ‘gəlmək’ sözüdür.

İ. M. Dyakonov şumerlərin taleyini daha yanlış düşünmüşdür: "Baxmayaraq ki, şumer dili sami-akkadlar tərəfindən sıxışdırıldı, lakin bir xalqın başqası tərəfindən fiziki sıxışdırılması baş vermədi; antropoloji tip dəyişmədi, mədəniyyətdə elə bir əsaslı dəyişiklik olmadı… Mahiyyət e’tibarilə sonrakı babillilər elə həmin şumerlər idi… lakin dillərini dəyişmişdilər".

İ. M. Dyakonovun şumer dili haqqında dediyi aşağıdakı sözləri eynilə türk dillərinə də aid etmək olar: "Fövqəladə mühüm fonetik qanun: ikihecalı əsaslarda samitlər arasında yalnız bu və ya digər bir sait işlənə bilər: gaba — ‘qrudğ’, ama "matğ", amar "detenış"… Bu, yəqin ki, çox qədim, lakin hər halda sonrakı hadisə olub, söz əsasının ilkin saitinin nədən ibarət olduğunu bildirir".

İ. M. Dyakonov şumer dilinin fonetik sistemini nəzərdən keçirərək e.ə. III minilliyin ortalarına aid şumer dili fonetik sistemi ilə II minilliyə aid hürri dili fonetik sistemi arasında yaxınlıq müşahidə etmiş və bu yaxınlığın qədim vahid substratdan gəldiyini güman etdiyini bildirmişdir.

• — на сайте GERGINAKKUM