İngiloylar 26 qədim alban tayfasından biri olan gellərdir, "gel" sözü də "ingiloy" sözünün ikinci hecasında "gil" kimi öz əksini tapıb. Böyük Qafqaz dağlarının dağətəyi bölgəsində yaşayan inqloyların əsas məşğuliyyət sferası tütünçülük, taxılçılıq, üzümçülük, qərzəkli meyvəçilik və heyvandarlıqdır. Azərbaycanda hal-hazırda gürcü dilində 5 orta məktəb fəaliyyət göstərir ki, bu məktəblərdə ümumilikdə 51 sinifdə 2641 nəfər şagird təhsil alır.

Bu qrupun nümayəndələrindən əsasən müsəlmanlar və çox az hissəsi xristianlar gürcü dilinin cənub dialektində danışırlar. İngiloyların dili gürcü dilinə yaxın (gürcü dilinin cənub dialekti) olduğu üçün onları gürcüdən dönmə hesab edirlər. İngiloyların əcdadları olan qeller orta əsrlərdə dilləri gürcüləşmiş Albaniya tayfaları olmuşlar.

19-cu əsrdən başlayaraq belə bir fikir irəli sürülmüşdür ki, guya ingiloylar etnik mənsubiyyətə görə 18-ci əsrdə İslam dinini qəbul edən gürcülər olmuşlar. Guya ki, ingiloy sözü "yeni" və yol (özlərinə yeni yol seçənlər) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Ancaq "yeni yol" başqa heç bir şeylə əsaslandırılmamışdır. Tarixi məlumatlara görə, azərbaycanlılar ingiloyları qellər adlandırırlar. Qax rayonunun İlsu kəndindəki ingiloyların qellər, avarlar tərəfindən qeloylar, zaxorlar tərəfindən qelovlar adlandırılması ona əsas verir ki, ingiloy etnonimi azərbaycanca "yeni qellər" sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Qellər komponenti qədim qel etnonimi ilə əlaqələndirilir. Strabonun məlumatına görə qellər amazonkalıların arasında yaranmışlar. Bu faktı Plutarx da (ikinci əsr) təsdiq etmişdir. Qədim gürcü mənbələrində Dağıstan xalqları leki adlanır. Onuncu əsr gürcü yazıçısı Yefemiyev Sertoqoriya leklərini albanlar adlandırmışdır.

Qellərin Qafqaz dağlarında və yaxud Şimali Qafqazda yaşadıqları söylənilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar qellərin Dağıstanın cənubunda yaşadığını iddia edir. Bəziləri isə Strabonun və Plutarxın amazonkalılar adlandırdığı xalq - alazanların Alazan çayı sahillərində yaşadıqlarını bildirirlər. Beləliklə, müasir ingiloylar (qədim qellər) iki min ildir ki, eyni bir yerdə – Alazan çayı ərazisində yaşayırlar.

İngiloyların əcdadları olan qellər orta əsrlərdə dinin inkişafı nəticəsində dilləri gürcüləşmiş İran dilli Albaniya tayfaları olmuşlar. İngiloyların əcdadları Albaniya vilayətinin ərazisi olan Eritedə yaşamışlar. Müxtəlif dövrlərdə Gürcüstanın tərkibinə daxil olan qellər gürcü-provaslav dininin təsirindən gürcü dilini qəbul etmiş və gürcü dilinin ingiloy dialekti yaranmışdır.

N.Y.Maar qeyd etmişdir ki, qədim Eretiya vilayəti həqiqətən gürcüləşmiş Albaniya olmuş, sonralar Kaxetiyanın sərhədlərinə daxil olmuşdur.

S.T.Yeremyan da həmçinin qeyd edir ki, Ereti Albaniyanın gürcüləşmiş hissəsidir. Qeyd etmək lazımdır ki, ingiloyların yaşadıqları kənd adlarından heç birinin gürcü dili ilə əlaqəsi yoxdur. Onların yaşadıqları Qasımallı, Zəyəm, Korağan, Əlibəyli, Kötüklü – Qax, Əliabad, Mosul-Zaqatala, İtitala-Balakən ingiloy kəndləri azərbaycandilli adlardır. Qədim topnimlərdə qel etnoniminə rast gəlinir. Ptolomeyə görə, Alban şəhəri Qelda, Qevanda, Qelavu adlanır.

Azərbaycan Respublikasının 3-cü prezidenti Heydər Əliyev nəinki ingiloylar, ümumiyyətlə milli azlıqların nümayəndələri ilə keçirdiyi görüşlərində deyirdi:

"Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun gözəl təbiətini nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla yanaşı, respublikanın ən başlıca sərvəti əsrlərdən bu torpaqda yaşayan, öz taleyini, öz həyatını bu torpağa bağlayan, müxtəlif millətlərdən olan, müxtəlif dinlərə etiqad edən adamlardır. Ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər də zəngin olar…"

"…Mən görüşlərimi milli azlıqların nümayəndələri ilə görüş adlandırmaq istəməzdim. Bu, Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının nümayəndələri ilə görüşüdür…"

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatında ingiloyların deyil, gürcülərin sayı barədə məlumatlar verilir. Azərbaycanın regionları üzrə statistik göstəricilərdə də gürcülər barədə məlumat verilir. Heç bir son dövrlərin statistik məlumatında ingiloy adı altında say göstəricisinə rast gəlinmir.

İngiloylar əsasən Balakən rayonunun İtitala kəndində, Zaqatala rayonunun Əliabad qəsəbəsində və Mosul kəndində, Qax rayonunun Qaxingiloy, Əlibəyli, İngiloy Kötüklü, Böyük Alatəmir, Kiçik Alatəmir, Meşəbaş, Qaxbaş və Qarameşə kəndlərində yaşayırlar.

Hazırda respublikamızın 1205 şagird əhatə olunmaqla 6 məktəbində təlim yalnız gürcü dlində aparılır. Təlim Azərbaycan-gürcü dillərində aparılan 5 məktəbdə 1101 nəfər gürcü bölməsində, təlim Azərbaycan, rus və gürcü dillərində aparılan 1 məktəbdə 146 şagird gürcü bölməsində,90 şagird rus bölməsində təhsilə cəlb edilmişdir. Beləliklə, respublikanın 12 məktəbində 2452 şagird gürcü dilində təhsil alır. Balakən, Qax, Zaqatala bölgəsində ingiloyların məktəbyaşlı uşaqları valideynlərin arzu və istəyindən asılı olaraq təhsillərini Azərbaycan, gürcü və rus dillərində alırlar.

Respublikamızın 13 rayonunda yaşayan etnik qrupların uşaqları öz milli adət və ənənələrini, mədəniyyətini öyrənmələri üçün lazımi şərait yaradılmışdır.

Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Respublikası Kosntitusiyasının, Təhsil Qanunun tələblərini və Avropa Xartiyasının prinsiplərini rəhbər tutaraq, azsaylı xalqların dillərinin, tarixi və mədəniyyətinin öyrənilməsi istiqamətində mümkün imkanlardan istifadə edir.

Qax rayonunun Əlibəyli, İngiloy Kötüklü, Qax İngiloy və Meşəbaş kəndlərində əsasən gürcülər yaşayırlar. Torağan və Xələfsala kəndlərində də gürcülər var. Yaşlı nəslin nümayəndələri azərbaycanlılarla qaynayıb-qarışsalar da gənclərin dil problemi var. Onlar yaşadıqları ərazidə öz dillərində danışdıqları üçün qonşu kəndlərə, rayona, lap elə paytaxt Bakıya gələndə çətinlik çəkirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, bölgədəki gürcü məktəblərinin Azərbaycan dilinə və tarixinə münasibəti lazımi səviyyədə deyil. Müəllimlər və valideynlər gürcü məktəbləri üçün Azərbaycan dili dərsliklərinin çatışmazlığından giley edirlər. Baxmayaraq ki, onlara öz dillərində təhsil almaları üçün rayonda zəruri şərait yaradılıb.

Gürcü məktəblərində Azərbaycan tarixini Bakı Dövlət, Pedaqoji Universitetlərin tarix fakultəsini bitirmiş məzunlar tədris edir.

Qeyd edək ki, gürcü məktəblərində humanitar fənnlər üzrə dərslikləri Azərbaycanın Təhsil Nazirliyi hazırlayır və 8-ci sinifə qədər pulsuz paylayır. Dəqiq və texniki elmləri əhatə edən dərsliklər isə Gürcüstandan gətirilir. Gürcü şagirdlərin 70 faizi Azərbaycan dili dərsliklərinə malikdirlər. Gürcüstanın Təhsil Nazirliyinin bir sıra kitabları göndərməyə belə imkanı olmur. Belə olan təqdirdə rayonun sabiq deputatlarından biri öz şəxsi vəsaiti hesabına Gürcüstandan Qaxda yaşayan gürcülər üçün kitab alıb və onlara paylayıb.

Prezident İlham Əliyevin 2004-cü ilin iyunun 10-da Gürcüstana etdiyi səfəri zamanı kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycanın Qax-Zaqatala bölgəsində yaşayan bir qrup ingiloyun Grücüstanın Dövlət Dəftərxanası qarşısında nümayiş keçirtdikləri barəsində informasiyalar getdi. Lakin az keçməmiş Azərbaycanda yaşayan ingiloylar bəyanat yayaraq nümayiş keçirmələrinin səbəbi kimi Gürcüstan hökumətinin onların təhsilləri ilə bağlı lazımı vəsaitlərin vaxtı-vaxtında göndərilməsi istəyində olduqlarını ifadə etmişlər.

Qax rayonundakı 12 kilsədən bəziləri normal fəaliyyət göstərir. Bölgənin gürcü əhalisi öz ənənələrinə sadiq qalır. Missionerlik siyasətinin davamı olaraq hal-hazırda məşhur Əliabad kəndində baptist dini icması fəaliyyət göstərir.Hal-hazırda 21 nəfər rəsmi, 10 nəfərə qədər qeyri-rəsmi üzvü olan baptist icmasının heç bir nüfuzu yoxdur. Dini mənsubiyyətlərinə görə, müasir İngiloylar müsəlman və xiristian olmaqla iki icmaya ayrılırlar. Bu bölgü XIX əsrin ikinci yarsında, əsasən isə 1851-1858-ci illərdə baş vermişdir. Həm də bu ingiloyların öz təşəbbüsü ilə aşağıdan deyil, yuxarıdan çar mütləqiyyəti tərəfindən dəstək alan pravoslav din xadimlərinin dini-siyasi aksiyalarının labüd nəticəsi kimi baş vermişdir. Məlum olduğu kimi, 1830-cu il üsyanı yatırılandan və Car-Balakən azad icmalarının siyasi müstəqilliyinə son qoyulandan sonra dağlılara qarşı mübarizədə Alazan vadisini hərbi əməliyyatlar üçün möhkəm dayaq məntəqəsinə, etibarlı arxaya çevirmək məqsədi ilə çar mütləqiyyəti burada xristianlaşdırma siyasəti həyata keçirməyə başlamışdı. O zaman bu məkərli niyyətin həyata keçirilməsi üçün ən münasib hədəf ingiloylar seçilmişdi. Çünki vaxtilə pravoslav olmuş və Cənubi Qafqazda islam etiqadını buradakı bütün müsalman məsləkli etnosların hamısından sonra qəbul etmiş ingiloyları yenidən etiqadını dəyişdirməyə şirnikdirmək çar məmurları və bu məsələdə onlarla əlbir hərəkət edən gürcü və rus pravoslav dini xadimləri üçün nisbətən asan idi. Bununla belə, yerli əhalinin dini hislərinə toxunmaqdan ehtiyat edən çar məmurları işğalın ilk mərhələsində pravoslav missionerlərin dini təbliğatına kifayət qədər yardım göstərə bilmirdilər. Digər tərəfdən, müsalman ingiloylar arasında etiqat dönüklərinin axtarışı güclü müqavimətlə qarşılaşdığından Qafqazda pravoslavlığı bərpa və himayə edən mütləqiyyətin xristianlaşdırma siyasəti yarım əsrə yaxın müddət ərzində heç bir səmərə verə bilməmişdir. Yalnız 1850-ci ildən sonra, itaəti xoşlamayan Car-Balakən camaatları və İlisu sultanlığının siyasi işğalı tam başa çatandan xeyli sonra mütləqiyyətin xristianlaşdırma aksiyası yenidən gücləndirilməyə, bir sıra ingiloy kəndlərində Qax, Qorağan, Əlibəyli kilsələr tikilməyə başlanmışdır. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən çarizmin himayədarlığı, rus və gürcü provoslav dini xadimlərinin birgə səyləri nəticəsində iki icmaya bölündü. Bu etnosun əsas kütləsini təşkil edən müsalman ingiloylar başlıca olaraq Zaqatala rayonu kəndlərində, onların azbir qismi isə Balakən rayonunda məskunlaşmışdır.

Etnik, psixoloci, mədəniyyət və s. cəhətlərinə görə, azərbaycanlılarla qohumluq əlaqələrinə malik olan ingiloylar əsasən tütünçülük, taxılçılıq, heyvandarlıq, üzümçülük, meyvəçiliklə məşğul olurlar.

Azərbaycanda yaşayan gürcülərin heç bir probleminin olmadığını söyləmək düzgün deyil. Amma bu problemlərin əsasən etnik köklərdən qaynaqlandığını iddia etmək də yersizdir. Qax rayonunun 53 min nəfər əhalisinin təqribən 7 minindən çoxu gürcüdür. Onlar rayonun 5-6 kəndində kompakt halında yaşayırlar.Bütövlükdə Azərbaycanın bütün regionlarına xas olan problemlər bu rayonda da mövcuddur.

Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılardan fərqli olaraq, azərbaycanda yaşayan gürcülər torpaq islahatının dadını görüblər. Onların torpaq məsələsində narazılığı əsasən verilən sahələrin uzaqda yerləşməsi ilə bağlıdır.

Bundan başqa ingiloylar yaşadıqları ərazidə mövcud olan dövlət strukturlarında da çalışırlar. Qax rayonunda polis orqanlarında xeyli gürcü işləyir. Gürcülərin məskunlaşdığı bütün kəndlərdə icra nümayəndələri və bələdiyyə sədrləri gürcülərdir. Qax İngiloy kəndində kifayət qədər azərbaycanlının olmasına baxmayaraq, bələdiyyədə təmsil olunan gürcülər çoxluq təşkil edirlər və bələdiyyənin sədri də gürcülərdəndir. Rayonun səhiyyə sahəsində çalışanların yarıdan çoxu gürcüdür.

İngiloyların milli adət-ənənələrinin qorunub saxlanması sayəsində dövlət tərəfindən bir sıra işlər görülüb. İngiloyların yaşadıqları rayonlarda əhalinin əsas hissəsini azərbaycanlılar təşkil etsə də, burada digər azsaylı xalqların nümayəndələri də yaşayırlar. Bu bölgələrdə azərbaycanlılarla yanaşı, həm də azsaylı xalqların nümayəndələri ilə bağlı tədbirlər keçirirlər. Azərbaycan şairlərinin yubleyləri ilə yanaşı, gürcü xalqlarının nümayəndələri İ.Çavçavadezinin, Ş.Rustavelinin yubleyləri qeyd edilmişdir. Milli tərkibindən asılı olmayaraq Əlibəyli kənd mədəniyyət evinin gürcü xoru, xalq teatrı, Qaxbaş, Qax-gürcü kənd mədəniyyət evlərinin gürcü xoru və rəqs qrupu, Qəbələ rayonunda fəaliyyət göstərən folkolr kollektivləri, kəndirbazlar qurupu, zurnaçılar dəstəsi, "zopu-zopu" xalq kollektivi həmin bölgədə milli adət-ənənələrin təbliğində mühüm rol oynayırlar.

Rayon mərkəzlərində keçirilən xeyriyyə marafonları, 20 yanvar və Gürcüstanda baş vermiş 9 aprel faciələrinin qeyd olunması həm də milli azlıqlırın adət-ənənələrinin təbliğinə xidmət göstərir.

Qax rayon Tarix-Diyarşunaslıq Muzeyində milli adət-ənənələri əks etdirən sərgilər təşkil edilmiş, bölgədə yaşayan azsaylı xalqların mədəniyyətinin təbliğinə diqqət yetirilmişdir. Azsaylı xalqların bir çox bədii özfəaliyyət kollektivlərinin pəhbərlərinə fəxri adlar verilmişdir. Bu sırada gürcü Z.Poladaşvili "Əməkdar Mədəniyyət İşçisi" fəxri adına layiq görülmüşdür.

Milli azlıqları bədii kollektivlərinə diqqət və qayğı Mədəniyyət Nazirliyinin fəaliyyətində xüsusi yer tutur. Bir çox kollektivlər nazirlik tərəfindən geyim, müsiqi alətləri və texniki vasitələrlə təchiz olunmuşlar.

Qaxda Gürcü Teatırı fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda milli azlıqların vokal instrumental ansanblı da onların istifadəsindədir.

• Mustafayev A. N. . Bakı: "Çaşıoğlu" nəşriyyatı. 2005. səh. 224.
• Əliyev Ş. H. . Bakı: "Təhsil" nəşriyyatı. 2007. səh. 280.
• Vahabov S. . Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2023. səh. X+117.
• Международный Азербайджанский журнал «IRS – Наследие» :