İlyas Tərxan
İlyas Tərxan — krım tatar dramaturq, "Yaş kuvet" qəzetinin redaktoru, SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü, 1931-1937-ci illərdə Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri[1]. 17 aprel 1938-ci ildə "əksinqilabçı millətçi pantürk təşkilat"ın üzvü olmaqda ittiham edilərək güllələnib. 24 noyabr 1956-cı ildə ölümündən sonra bəraət qazanıb[2].
| İlyas Tərxan | |
|---|---|
| krımtat. İlyas Ümer oğlu Tarhan | |
 | |
| Doğum tarixi | 1900 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 17 aprel 1938 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
İlyas Ömər oğlu Tərxan 1900-cü ildə torpaqsız kəndli ailəsində anadan olub. 1913-1917-ci illərdə Kazanda yaşadığı üçün tatar məktəbində təhsil alıb[3]. Bağçasarayda Zəncirli mədrəsədə təhsilini bitirib[4]. 1919-cu ildə Kommunist Partiyasına üzv olub. Krımda "ağlara" qarşı partizan hərəkatında iştirak edib. Daha sonra Türkiyədə yeraltı kommunist hərəkatının iştirakçısı olub[4]. 1920-ci ildə sovet hökuməti tamamilə qurulduqdan sonra onun atası Korbek kəndinin inqilab komitəsinin sədri olur. O özü isə geri qayıdaraq fəaliyyət göstərməyə başlayır[4].
1921-ci ildən 1925-ci ilə qədər gənclər üçün nəzərdə tutulmuş "Yaş kuvet" (Gənc qüvvət) qəzetində redaktorluq edir[4]. 20 fevral 1931-ci ildə Krım MSSR-nın MİK-nin sədri seçilir. Siyasi işlərlə yanaşı teatr və dramaturqluqla da məşğul olur. Onun "Hücum" (1932) və "Moskva ayta" (Danışır Moskva) pyesləri Krımda, Moskvada, Daşkənddə eləcə də Sovet İttifaqının digər şəhərlərində tamaşaya qoyulur[4]. 1933-cü ildə onun təşəbbüsü ilə Krım Dövlər Tatar Dram Teatrı üçün ayrıca binanın inşasına başlanılır. 1934-cü ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv olur və bununla yanaşı krım Yazıçılar Birliyinin də sədri seçilir[5]. Ak Şeyx kəndindəki məktəb və Starokrımsk rayonundakı kolxoz onun adı ilə adlandırılır. Bunlarla yanaşı 1934-cü ildə bir müddət "Bolşevik yolu" jurnalının redaktoru olur.
8 sentyabr 1937-ci ildə RSFSR Cinayət Məcəlləsinin 58-7, 8, 11 maddələri ilə həbs edilib. O, Xalq Komissarları Sovetinin sədri A.Samedinov və Xalq Maarif komissarı B.Çaqarla birlikdə antisovet pantürk təşkilata rəhbərlik etməkdə günahlandırılır[6]. Bu həbslər daha böyük miqyaslı "milli" siyasi həbs proseslərinin olmasına əsas verdi[7]. 17 aprel 1938-ci ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının məhkəmə prosesində əvvəlcə "etiraf etdiyi" ifadələrdən imtina edərək özünü günahkar saymır[3]. Elə həmin gün əmlakı müsadirə edilməklə güllələnmə cəzasına məhkum edilərək güllələnib[8].
24 noyabr 1956-cı ildə ölümündən sonra bəraət qazanıb[2]. İş tədqiq edilərkən məlum olub ki " İlyas Tərxanın işinin aparıldığı Krım XDİK-da 1937-1938-ci illərdə əsassız həbslər, həbs edilənlərin döyülməsi, istintaq materiallarının saxtalaşdırılması və digər qanun pozuntularına rast gəlinib."[3]
Simferopolda Jukovskiy küçəsi 5 ünvanında Krım MSSR hökümətinin yaşayış binasında yaşayıb. Velyade Memetovna ilə ailə qurub. Bu evlilikdən Nədim və Hüseyin adlı oğulları olub.
- ↑ "Тархан Ильяс Умерович" (rus). knowbysight.info. 31.03.2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.
- ↑ 1 2 "Тархан Ильяс Умерович (1900)" (rus). 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.
- ↑ 1 2 3 "Ильяс Тархан" (rus). milli-firka.org. 17.11.2008. 2018-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.
- ↑ 1 2 3 4 5 Исмет Заатов. "Крымский государственный татарский театр оперы и балета 1937-1938 гг" (rus). goloskrimanew.ru. 04.09.2015. 2017-04-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.
- ↑ Gülnarə Bəkirova. "Расстрел 17 апреля 1938 года / 17 aprel 1938-ci il güllələnməsi" (rus). krymr.com. 20.04.2015. 2017-04-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.
- ↑ "Тархан Ильяс Умерович" (rus). bessmertnybarak.ru. 2018-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.
- ↑ Andrey Nepomnyaşiy, Aleksandr Sevastyanov. "«Красный Крым. (1921—1941)»" (rus). krimoved-library.ru. 2018-05-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.
- ↑ "17 апреля 1938 года — одна из трагических дат в истории крымских татар" (rus). krtmuseum.ru. 2020-09-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12.04.2021.