İctimai istehsal (ing. social production) — dövlət və ya hökumət tərəfindən maliyyələşdirilən və idarə olunan, cəmiyyətin ümumi rifahını və ehtiyaclarını qarşılamaq üçün istehsal edilən mal və xidmətlərin istehsalını əhatə edir. Bu növ istehsalın əsas məqsədi mənfəət əldə etmək deyil, daha çox cəmiyyətə xidmət etmək və resursları hamının istifadəsinə verməkdir. İctimai istehsala xəstəxanalar, məktəblər, yollar, parklar və ictimai təhlükəsizlik kimi xidmətlər daxildir.
Müasir iqtisadiyyatda “istehsal” termini təkcə əmtəələrin maddi istehsalına deyil, həm də qeyri-maddi əmtəə və xidmətlərin istehsalına tətbiq edilir. Müasir post-sənaye cəmiyyətində iqtisadi fəal əhalinin məşğulluğunda və ümumi daxili məhsulun strukturunda “qeyri-maddi” istehsalın payı sənaye və kənd təsərrüfatı sektorlarının payını üstələyib.
Əsas xüsusiyyətləri
- Mənfəət məqsədli olmaması: İctimai istehsalın əsas məqsədi mənfəət əldə etmək deyil, cəmiyyətin ehtiyaclarını ödəməkdir. Bu istehsal forması, xidmətlərin və ya malların əlçatanlığını təmin etməyə yönəlmişdir.
- Dövlətin rolu: İctimai istehsal dövlət tərəfindən həyata keçirilir. Dövlət bu istehsal üçün maliyyəni vergilərdən və ya dövlət büdcəsindən əldə edir. Məqsəd, cəmiyyət üçün vacib olan mal və xidmətləri təmin etməkdir.
- Hamı üçün əlçatanlıq: İctimai istehsal nəticəsində yaranan xidmətlər hamı üçün əlçatan olur. Məsələn, yollar, parklar, təhsil və səhiyyə xidmətləri geniş kütləyə pulsuz və ya əlverişli şərtlərlə təklif edilir.
- Bazara girişin məhdudlaşdırılması: İctimai istehsal bazarın bütün iştirakçılarının mənfəət məqsədli fəaliyyətindən daha fərqli bir istiqamətdə hərəkət edir. Beləliklə, bəzi hallarda dövlət bazara müdaxilə edərək müəyyən xidmətlərin yalnız öz nəzarətində istehsal edilməsini təmin edir (məsələn, müdafiə xidmətləri).
- Sosial bərabərsizliklərin azaldılması: İctimai istehsal sosial bərabərsizliyi azaltmağa və daha ədalətli resurs bölgüsünə töhfə verir. Bunun sayəsində bütün vətəndaşlar bərabər şəkildə əsas xidmətlərə çıxış imkanı əldə edirlər.
İstifadə sahələri
Dövlətin maliyyələşdirdiyi xəstəxanalar, poliklinikalar və tibbi xidmətlər ictimai istehsalın əsas nümunələridir. Bu xidmətlərdən əhali geniş şəkildə faydalana bilir. Dövlət məktəbləri və universitetləri təhsil xidmətlərinin hər kəs üçün əlçatan olmasını təmin edir və bu sahədə əsas iştirakçı olaraq çıxış edir. Yollar, körpülər, su və kanalizasiya sistemləri kimi ictimai infrastruktur layihələri də ictimai istehsalın əsas komponentlərindəndir. Bu infrastrukturlar iqtisadiyyatı və cəmiyyəti dəstəkləmək üçün qurulmuşdur. Polis, yanğınsöndürmə xidməti, ordu və digər hüquq-mühafizə orqanları dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən və idarə olunan ictimai istehsal xidmətləridir. İctimai parklar, milli parklar və təbiət qoruqları dövlət tərəfindən qorunur və cəmiyyətin ümumi istifadəsi üçün təklif olunur.
Əhəmiyyəti
İctimai istehsal, cəmiyyətin ümumi rifahının təmin edilməsi, sosial bərabərsizliklərin azaldılması və resursların səmərəli şəkildə bölüşdürülməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Dövlət bu istehsal forması ilə cəmiyyətə fayda verərək həm iqtisadi sabitliyə, həm də sosial rifaha töhfə verir. Bu sahənin davamlılığı üçün dövlətin stabil maliyyə resurslarına və doğru idarəetməyə ehtiyacı var.
İstinadlar
- // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- . 2024-06-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-04-12.
- Структура общественного производства // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- İctimai istehsal // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
Ədəbiyyat
- Бабаев Ю. А. Бухгалтерский учёт: Учебник для вузов. — М.: ЮНИТИДАНА, 2002. — 476 с.