Mil­li Təh­lü­kə­siz­lik Na­zir­li­yi­nin ar­xi­vin­də D.Bün­yad­za­də adı­na Türk Döv­lət Dram Teat­rı­nın akt­yor­la­rın­dan və ümu­mi əmək­daş­la­rın­dan Azər­bay­can Mər­kə­zi İc­raiy­yə Ko­mi­tə­si Səd­ri S.A­ğa­ma­lıoğ­lu­nun ün­va­nı­na da­xil ol­muş bir əri­zə sax­la­nı­lır. Bu əri­zə 3 no­yabr 1926-cı il­də ya­zıl­mış, 10 no­yabr 1926-cı il ta­rix­də Az.­MİK ka­tib­li­yi­nin rəi­si İ.­Sə­məd­za­də­nin və tex­ni­ki ka­tib B.Rza­bə­yo­vun mü­şai­yət mək­tu­bu ilə Azər­bay­can Döv­lət Si­ya­si ida­rə­si­nə (QPU) gön­də­ril­miş­dir. Əri­zə­nin mət­ni be­lə­dir: "Bu il okt­yab­rın or­ta­la­rın­da əmək­da­şı­mız İb­ra­him Azə­ri­nin (Ata­ki­şi­ye­vin) va­li­deyn­lə­ri onun ba­ğış­lan­ma­sı haq­qın­da bi­zə mü­ra­ciət et­miş­lər.

Şüb­hə­siz, bu mü­ra­ciət bi­zi öz iş yol­da­şı­mı­zın ax­ta­rı­şı­na sövq et­mə­yə bil­məz­di. O öz hə­ya­tın­da elə pis hə­rə­kət et­mə­miş­dir. Be­lə ki, biz onu yax­şı ta­nı­yı­rıq. Azə­ri­nin va­li­deyn­lə­ri­nin əri­zə­lə­rin­dən dər­hal son­ra biz onun Döv­lət Si­ya­si İda­rə­si (DSİ) tə­rə­fin­dən həbs edil­di­yi­ni eşit­dik.

DSİ ki­mi ida­rə­nin iş­lə­ri­nə əx­la­qi və hü­qu­qi ba­xım­dan mü­da­xi­lə­miz düz­gün ol­ma­sa da, yol­da­şı­mı­zın həb­si­nin sə­bəb­lə­ri­ni bil­mək is­tə­mə­sək də sə­nə­tin mə­na­fe­yi xa­ti­ri­nə nə­zə­ri­ni­zə çat­dı­rı­rıq ki, bi­zim ikiil­lik iş­lə­ri­mi­zin ha­zır­lıq mər­hə­lə­si yol­daş Azə­ri­nin fəa­liy­yə­ti ilə sıx bağ­lı ol­muş­dur. Əgər müm­kün ol­sa biz yol­da­şı­mız Azə­ri­yə zə­ma­nət ver­mə­yə, ona za­min dur­ma­ğa ha­zı­rıq. Be­lə bir ye­kun fik­ri­miz var ki, ha­mı onu gənc və is­te­dad­lı ar­tist ki­mi ta­nı­yır. Ümid edi­rik ki, bi­zim xa­hi­şi­mi­zə hör­mət edə­cək­si­niz­".

Mü­ra­ciə­tə teat­rın ən apa­rı­cı iş­çi­lə­ri və akt­yor­la­rı, o cüm­lə­dən Cə­fər Cab­bar­lı, Ab­bas Mir­zə Şə­rif­za­də, Alek­sandr Tü­qa­nov, Ağa­da­daş Qur­ba­nov, Mər­zi­yə Da­vu­do­va, Əzi­zə xa­nım Məm­mə­do­va, və baş­qa­la­rı, cə­mi 51 adam im­za at­mış­dı.

La­kin təəs­süf ki, bu kol­lek­ti­vin əri­zə – mü­ra­ciə­ti­nin bir fay­da­sı ol­ma­dı. Yax­şı­sı o ol­du ki, Azə­ri giz­li Mü­sa­vat par­ti­ya­sı hər­bi təş­ki­la­tı­nın fə­al üzv­lə­rin­dən bi­ri ki­mi gül­lə­lən­mə­yə de­yil, DSİ Məh­kə­mə Kol­le­gi­ya­sı­nın qə­ra­rı ilə 10 il­lik kons­la­ger (həbs-is­lah dü­şər­gə­si) hə­ya­tı ya­şa­ma­ğa məh­kum edil­di.

­1918-ci ilin 15 okt­yab­rın­da Ha­cı­bə­yov qar­daş­la­rı­nın mü­di­riy­yə­ti Ba­kı­da olan ar­tist­lər­dən iba­rət bir dəs­tə təş­kil et­mək məq­sə­di­lə ayrı-ay­rı ar­tist­lər­lə da­nı­şıq apar­mışdır. Bu dəs­tə (trup­pa) üçün Ha­cıa­ğa Ab­ba­sov, Əh­məd Ağ­dams­ki, Cə­lil Bağ­dad­bə­yov, Hü­seyn Ərəblinski, Hü­seyn­qu­lu Sa­rabs­ki, Mux­tar Məm­mə­dov, Rza Da­rab­lı, Sid­qi Ru­hul­la, Ələk­bər Hü­seyn­za­də və b. də­vət­li­lər sı­ra­sın­da İb­ra­him Ata­ki­şi­za­də (Ata­ki­şi­yev) ad­lı gənc akt­yor da var­dı .

La­kin İb­ra­hi­min ya­ra­dı­cı­lıq is­te­da­dı teatr­da müx­tə­lif xa­rak­ter­li rol­lar oy­na­maq­la açıl­mış­dı. O, Aş­qa­bad­da "Ar­şın mal alan"­da Sü­ley­man ro­lun­da, M.S.Or­du­ba­di­nin "Din­çi­lər" əsə­rin­də, C.Cab­bar­lı­nın "Ay­dın", H. Ca­vi­din "To­pal Tey­mur" əsə­rin­də, "Hind ix­ti­lal­çı­la­rı" və s. əsə­ri­nin səh­nə tə­cəs­sü­mün­də müx­tə­lif rol­lar oy­na­mış­dı.

1924-ci il 2 no­yabr ta­rix­li "Kom­mu­nist" qə­ze­ti xə­bər ve­rir ki, "D.Bün­yad­za­də adı­na Dram Teat­rın­da (ha­zır­da Döv­lət Aka­de­mik Dram Teatrı) "Hind ix­ti­lal­çı­la­rı" pye­si oy­na­nar­kən qəh­rə­man­lar­dan bi­ri­nin ro­lu­nu ifa edən akt­yor Azə­ri Cə­fər Cab­bar­lı­nın "Ey Şərq" şe­ri­ni öz­ba­şı­na əsə­rə da­xil edib oxu­du­ğu­na gö­rə tən­qid edil­miş­dir".

1924-ci il 4 ap­rel ta­rix­li "Kom­mu­nist" qə­ze­ti xə­bər ve­rir­di ki, "Ap­re­lin 4-də Döv­lət teat­rın­da akt­yor­la­rı­mız­dan Azə­ri və Ta­lıb­lı­nın be­ne­fi­si­nə "Qan­lı qa­la" pye­si oy­na­nı­lır. Bu ge­cə ən qüv­vət­li akt­yor­lar iş­ti­rak edə­cək. Bu­ri­yen ro­lun­da Ab­bas Mir­zə Şə­rif­za­də və Marqa­ri­ta ro­lun­da xəs­tə­lik­dən do­la­yı bir ay­dan bə­ri oy­na­ma­yan, ta­ma­şa­çı­la­rı­mı­zın se­vim­li­si Mər­zi­yə xa­nım oy­na­ya­caq­dır".

"Qan­lı qa­la" pye­si fran­sız ya­zı­çı­sı Alek­sandr Dü­ma­nın qə­lə­mi­nə məx­sus idi. Əsə­ri Azər­bay­can di­li­nə gör­kəm­li akt­yor Ka­zım Zi­ya tər­cü­mə et­miş­di.

­Akt­yor bə­zi film­lər­də də çə­kil­miş­di. "Bis­mil­lah" fil­min­də­ki Cə­fər ro­lu onun əsas ek­ran nai­liy­yət­lə­rin­dən bi­ri­dir. İb­ra­him Azə­ri tək­cə rol­lar oy­na­ma­mış, pyes və səh­nə sü­jet­lə­ri də yaz­mış­dır. O, Azər­bay­ca­nın ra­yon­la­rın­da, xü­su­sən Şə­ki­də oy­na­nan "Məhv ol­sun cə­ha­lət" pye­si­nin müəl­li­fi idi. 1923-cü il 23 fev­ral ta­rix­li "Şə­ki fəh­lə­si" qə­ze­ti ya­zır­dı: "Hər­bi klub­da 3-cü hö­ku­mət za­vo­du fəh­lə­lə­ri te­atr trup­pa­sı tə­rə­fin­dən yol­daş Axun­do­vun 2 pər­də­dən iba­rət "Qır­mı­zı in­qi­lab" və İb­ra­him Ata­ki­şi­ye­vin iki pər­də­dən iba­rət "Məhv ol­sun cə­ha­lət" pyes­lə­ri oy­na­na­caq­dır. Ta­ma­şa pul­suz­dur".

İb­ra­him Azə­ri Azər­bay­can teat­rı­nın nü­ma­yən­də­lə­rin­dən bi­ri ki­mi bir çox təd­bir və mə­ra­sim­lə­rin iş­ti­rak­çı­sı ol­muş­dur. Azər­bay­can Sənaye­yə Nə­fi­sə (İn­cə­sə­nət) xa­dim­lə­ri İt­ti­fa­qı­nın V qu­rul­ta­yı­na se­çi­lən nü­ma­yən­də­lər sı­ra­sın­da Ha­cı­məm­məd Qaf­qaz­lı, Ağa­sa­dıq Gəraybəy­li, Ağa­hü­seyn Ca­va­dov, Rza Da­rab­lı, Əzi­zə Məm­mə­do­va və b. ilə ya­na­şı İb­ra­him Azə­ri də var idi. ­ Oğ­lu Çin­gi­zin de­di­yi­nə gö­rə onu teat­ra doğ­ma da­yı­sı, məş­hur akt­yor Ba­ğır Cab­bar­za­də cəlb edib­miş. Ba­ğır Cab­bar­za­də Azər­bay­can səhnəsi­nin hə­min dövr­də ta­nın­mış akt­yor­la­rın­dan ol­muş, "İ­ki kə­lək­baz" ad­lı pyes yaz­mış­dır.

Teatr­da ça­lış­ma­sı­na bax­ma­ya­raq İ.A­zə­ri özü­nün mü­sa­vat­çı əqi­də­si­ni qo­ru­yub sax­la­mış, ilk cüm­hu­riy­yə­tin ənə­nə­lə­ri­nə sa­diq qal­mış­dır. İb­ra­him Azə­ri­nin fər­di is­tin­taq işin­də (iş ¹ 602) onun ai­lə­si və tər­cü­me­yi-ha­lı ilə bağ­lı bə­zi mə­qam­la­r var. Azər­bay­can Föv­qə­la­də Ko­mis­si­ya­sı­nın 828 say­lı həvs və­rə­qin­də gös­tə­ri­lir ki, İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu Ata­ki­şi­yev Azər­bay­can SSR-də ya­şa­yır, türk­dür, yə­ni azər­bay­can­lı­dır, əs­lən Ba­kı­nın Co­rat kən­din­dən­dir, 29 ya­şı var, 1897-ci ilin mar­tın­da do­ğul­muş­dur. Sa­vad­lı­dır, ali-ib­ti­dai mək­tə­bi bi­tir­miş­dir. 56 yaş­lı ana­sı Ru­qiy­yə ev­dar qa­dın­dır, ba­cı­sı Bil­qe­yi­sin 16 ya­şı, di­gər ba­cı­sı Qız­qa­yı­tın 14 ya­şı var, hər iki­si mək­təb şa­gird­lə­ri­dir. Özün­dən bö­yük qar­da­şı Zey­na­lın 32 ya­şı var və o, aş­baz iş­lə­yir. İb­ra­him Azə­ri bi­tə­rəf­dir və ix­ti­sa­sı akt­yor­luq­dur. Həbs və­rə­qin­də onun 1917-ci ilə­dək təh­sil al­dı­ğı, 1917-1918-ci il­lər­də te­atr sa­hə­sin­də ça­lış­dı­ğı, 1918-1921-ci il­lər­də hər­bi xid­mət­də ol­du­ğu qeyd olun­muş­dur.

İb­ra­him Azə­ri 1926-cı ilin okt­yab­rın­da DSİ-də bir ne­çə də­fə din­di­ril­miş­dir. Am­ma bu din­di­riş­lə­rin te­atr və sə­nət işi­nə heç bir dəx­li yox­dur. Bu din­di­riş­lər İb­ra­him Azə­ri­nin (Ata­ki­şi­ye­vin) giz­li mü­sa­vat hər­bi təş­ki­la­tı­na mən­sub olub-ol­ma­ma­sı ilə bağ­lı idi. Bi­rin­ci is­tin­taq­dan: "Hər­bi təş­ki­la­ta mə­ni 1922-ci ilin bi­rin­ci ya­rı­sın­da Nu­rul­la bəy Qu­lu­bə­yov (ADR hər­bi na­zi­ri ge­ne­ral S.Meh­man­da­ro­vun ad­yu­tan­tı ol­muş­dur) cəlb et­miş­di. Mən yal­nız onun­la ra­bi­tə­də idim. Cəlb et­mə pro­se­sin­də Qu­lu­bə­yov mə­nə de­di ki, bol­şe­vik­lər tez­lik­lə ge­də­cək­lər, hər bir vic­dan­lı mü­səl­man isə iş­lə­mə­li və can at­ma­lı­dır ki, döv­lət apa­ra­tı bi­zim əli­miz­də ol­sun".

İb­ra­him Azə­ri son­ra Da­daş Hə­sə­nov­la (giz­li Mü­sa­vat par­ti­ya­sı­nın rəh­bər­lə­rin­dən idi), Nəs­rul­la Rza­bə­yov (hərb­çi), İb­ra­him Axund­za­də (hərb­çi), İd­ris Axund­za­də­nin qar­da­şı, M.Müş­fi­qin ar­va­dı D.A­xund­za­də­nin əmi­si – N.Q.Əh­məd Ha­cıns­ki (ta­rix­çi və jur­na­list, giz­li Mü­sa­va­tın rəh­bər­lə­rin­dən bi­ri), Mü­in Ni­ya­zi (mü­sa­vat­çı, şa­ir) və baş­qa­la­rı ilə gö­rüş­lə­rin­dən da­nı­şır. Ümu­mən bə­zi konk­ret mə­qam­lar­dan baş­qa İ.A­zə­ri ona qar­şı sü­rü­lən it­ti­ham­la­rı rədd et­miş, hət­ta Fi­ru­din Na­ğı­yev­lə (giz­li mü­sa­vat funk­sio­ne­ri ) əya­ni üz­ləş­mə za­ma­nı heç bir şe­yi xa­tır­la­ma­dı­ğı­nı söy­lə­miş­di.

...İb­ra­him Azə­ri bir müd­dət Mosk­va­da Bu­tır­ka həbs­xa­na­sın­da sax­lan­mış 1927-ci ilin qı­şın­da 30-dan ar­tıq şəx­sin da­xil ol­du­ğu bir qrup­la So­lov­ki­yə gə­lib çıx­mış, bir müd­dət Pa­pas ada­sın­da, da­ha son­ra So­lov­ki­də, ümu­mən Ka­re­li­ya­nın me­şə­lə­rin­də ağac tə­da­rü­kü ilə məş­ğul olmuş­du. Çox eh­ti­mal ki, İb­ra­him Azə­ri də mü­sa­vat­çı­la­rın So­lov­ki­də ke­çir­dik­lə­ri mün­tə­zəm ac­lıq ak­si­ya­la­rın­da iş­ti­rak et­miş­di.

1934-cü il­də 10 il­lik So­lov­ki sür­gü­nü­nü 8 ilə çə­kə­rək iki il tez və­tə­nə qa­yı­dan İb­ra­him Azə­ri iş­siz-güc­süz qal­mış, bir müd­dət sə­fil hə­ya­tı ke­çir­mə­yə məc­bur ol­muş­du. Onun 1934-cü il­dən son­ra­kı hə­ya­tı və fəa­liy­yə­ti­nə şa­ir və ədə­biy­yat­şü­nas Ata­ba­ba Mu­sa­xan­lı­nın 1937-ci ilin de­kab­rın­da onun haq­qın­da ver­di­yi ifa­də işıq sa­lır: "İb­ra­him Azə­ri Azd­ra­ma­nın keç­miş ar­tis­ti­dir. Onun­la Mər­də­kan kən­din­də vağzal­da bir ne­çə də­fə gö­rüş­mü­şəm. Onun­la bir­gə qə­zet alır və qa­ta­rı göz­lə­yir­dik. O, mə­nə da­nış­dı ki, onu Ba­kı teat­rın­da işə qə­bul et­mə­yib­lər. Ru­hul­la Axun­dov­la və Əli Kə­ri­mov­la gö­rüş­lə­rin­dən da­nış­dı. O, Azd­ra­ma­ya qə­bul edil­mək üçün on­la­rın gö­rü­şü­nə ge­dib­miş. Ruhul­la on­dan so­ru­şub­muş: "So­vet ha­ki­miy­yə­ti əley­hi­nə giz­li iş gör­mək­lə siz nə et­mək is­tə­yir­di­niz? Siz mü­sa­vat­çı­lar özü­nü­zü nə he­sab edir­si­niz?! Mən sus­dum və de­dim ki, bu ar­tıq keç­miş­dir. Səhv­lər və al­da­nış­lar və s. La­kin siz mə­nə Ba­kı­da iş ver­mə­di­niz. Mən məc­bur qa­lıb Ki­ro­va­ba­da get­dim".

Bir hə­qi­qət var ki, İb­ra­him Azə­ri ikin­ci də­fə, yə­ni 1937-ci il­də rep­res­si­ya olun­ma­mış­dır. La­kin o, mə­nə­vi təz­yiq­lər­lə, in­zi­ba­ti məhdu­diy­yət­lər­lə üz-üzə qal­mış­dı. Öz ix­ti­sa­sı üz­rə Ba­kı­da iş ta­pa bil­mə­yən İb­ra­him Də­və­çi və Gil­gil­çay­da müx­tə­lif iş­lər­də ça­lış­ma­ğa məc­bur ol­muş, bir müd­dət Su­ra­xa­nı­da müəl­lim iş­lə­miş­dir. Gən­cə, Tif­lis, İrə­van, Qu­ba teatr­la­rın­da öz qüv­və­si­ni sı­na­yan akt­yo­run yal­nız 1950-ci il­lər­dən son­ra öz qüv­və­si­nə ina­mı art­mış, işə dü­zəl­miş, ki­nos­tu­di­ya­ya də­vət olun­muş­du.

­İ.S­ta­li­nin ölü­mün­dən son­ra ta­ri­xi əda­lət­siz­lik­lə­rə ye­ni­dən qa­yıt­maq və on­la­rı dü­zəlt­mək zə­ru­rə­ti bü­tün SSRİ-də ol­du­ğu ki­mi Azərbaycan­da da re­ji­min təz­yi­qin­dən əzab çək­miş in­san­la­ra da özü­nə gəl­mək, bə­raət tə­ləb et­mək im­ka­nı ver­di.

­Ar­tıq 1955-ci il­də İb­ra­him Azə­ri ona bə­raət ve­ril­mə­si xa­hi­şi ilə Mosk­va­ya sə­la­hiy­yət­li or­qan­la­ra mü­ra­ciət et­mə­yə baş­la­mış­dı. Bu mə­sə­lə ilə əla­qə­dar SSRİ pro­ku­ror­lu­ğu işin araş­dı­rıl­ma­sı­na baş­la­mış, əmək­da­şı Koz­lo­va­ya işi araş­dır­maq hə­va­lə et­miş­di. Bu ba­rə­də MTN-in ar­xi­vin­də SSRİ DTK-nın İV şö­bə­si­nin rəi­si­nin müa­vi­ni Ve­re­ten­ni­ko­vun ar­xi­və ün­van­lan­mış mək­tu­bu var. Mək­tu­bun ar­xa­sın­da qeyd olun­muş­dur ki, İb­ra­him Ata­ki­şi­ye­vin (Azə­ri­nin) işi­nin də da­xil ol­du­ğu 50018 say­lı iş çox cild­li­dir və oxu za­lı­na ve­ri­lə bil­məz. Onun­la yerin­də ta­nış ol­maq olar".

A­zər­bay­can SSRİ Na­zir­lər So­ve­ti ya­nın­da DTK-nın uçot-an­ket şö­bə­si­nin mü­dir müa­vi­ni ma­yor Məm­mə­do­vun ver­di­yi ara­yış­da qeyd edi­lir ki, 1897-ci il tə­vəl­lüd­lü Ata­ki­şi­yev İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu DSİ Kol­le­gi­ya­sı­nın qə­ra­rı ilə RSFSR-in Ci­na­yət Mə­cəl­lə­si­nin 58-1 və 58-2 maddə­lə­ri ilə 10 il­li­yə məh­kum edil­miş­dir. Ara­yış 9 iyun 1957-ci il­də ve­ril­miş­dir.

Ar­xiv­də "Da­daş Hə­sə­nov və baş­qa­la­rı­nın işi" üz­rə (PR ¹ 41065) is­tin­taq ma­te­rial­la­rın­dan çı­xa­rış­lar da var­dır. Bu çı­xa­rış­da "hər­bi təş­ki­la­tın" rəh­bə­ri Da­daş Hə­sə­nov ümu­mən İ.A­zə­ri, Ə.­Ha­cıns­ki, N.Rza­bə­yov­la bir­gə ke­çi­ri­lən ic­las­la­rın möv­cud­lu­ğu­nu rədd et­miş­di. RP ¹ 41065 say­lı ar­xiv-is­tin­taq işi­nin 7-ci cil­din­də So­lov­ki­yə sür­gün olun­muş mü­sa­vat­çı­lar haq­qın­da ay­rı-ay­rı ic­mal ara­yış­lar verilmiş­dir. Bu­ra­da 16-cı ara­yış (səh.71-72) İb­ra­him Azə­ri ba­rə­sin­də­dir.

"A­ta­ki­şi­yev İb­ra­him Ağa Kə­rim oğ­lu. 29 ya­şı var. Or­ta təh­sil­li­dir. Keç­miş pod­po­ru­çik. 1921-ci il­dən mü­sa­vat­çı­dır. Həb­sə­dək Türk Döv­lət Aka­de­mik Dram Teat­rın­da akt­yor ki­mi iş­lə­miş­dir. Həbs və is­tin­taq­da ol­ma­yıb. Ka­me­nis­ti kü­çə­si 106 nöm­rə­li ev­də ya­şa­yır.

A­zər­bay­can SSR Ci­na­yət Mə­cəl­lə­si­nin 57 və 58-ci mad­də­lə­ri ilə hər­bi təş­ki­lat­da və ək­sin­qi­lab­da iş­ti­rak­da təq­sir­li bi­li­nir.

Qey­ri-le­qal Mü­sa­vat par­ti­ya­sı­nın hər­bi təş­ki­la­tın­da 1922-ci il­dən iş­ti­rak et­miş­dir. Mü­sa­va­tın Ba­kı Ko­mi­tə­si­nin üz­vü Qu­lu­bə­yo­va yardım­çı ol­muş, hər­bi təş­ki­la­ta ye­ni üzv­lər cəlb et­miş­dir. Elə hə­min il fəal­lı­ğı­na gö­rə BK ya­nın­da hər­bi beş­li­yin tər­ki­bi­nə da­xil edil­miş, ey­ni za­man­da hər­bi sa­hə­lər­dən bi­ri­nin rəi­si ol­muş­dur.

A­ta­ki­şi­ye­vin mən­zi­li dö­yüş sa­hə­lə­ri özək­lə­ri üçün bir növ qə­rar­gah ro­lu­nu oy­na­mış, o bu­ra­da gös­tə­riş­lər, mə­lu­mat­lar top­la­mış, hər­bi beş­li­yin di­rek­tiv­lə­ri­ni çat­dır­mış­dır.

Ək­sin­qi­lab­da və hər­bi təş­ki­lat­lar­da iş­ti­ra­ka gö­rə ve­ril­miş it­ti­ham onun özü­nün və şa­hid­lə­rin ifa­də­lə­ri ilə sü­bu­ta ye­ti­ril­miş­dir".

İb­ra­him Azə­rinin 1950-ci il­lə­rin so­nun­da bə­raət ala bil­məsi ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Be­lə ki, So­lov­ki sür­gü­nün­də ol­muş mü­sa­vat­çı­la­rın heç də ha­mı­sı bə­raət ala bil­mə­miş­di. (Hə­min şəxs­lə­rin bir qis­mi yal­nız ke­çən əs­rin 90-cı il­lə­rin­də bə­raət ala bilmişdilər).

1937-ci ilin tut­ha­tu­tun­da So­lov­ki­dən qa­yı­dan­la­rın ək­sə­riy­yə­ti həbs olun­du və gül­lə­lən­di. Doğ­ru­dur, Da­mokl qı­lın­cı bu də­fə İb­ra­him­dən yan keç­di. Am­ma bu to­xu­nul­maz­lıq sı­ğor­ta­lan­maq de­mək de­yil­di və hər an onu həbs və sür­gün göz­lə­yə bi­lər­di. Odur ki, onun ai­lə və şəx­si hə­yat qur­ma­sı da 1937-ci il­dən son­ra­ya tə­sa­düf et­di. Öv­lad­la­rı isə 40-cı il­lər­də dün­ya­ya gə­lib: iki qız, bir oğ­lan.

Oğ­lu Çin­giz rəs­sam­dır, 1974-cü il­də Mə­də­niy­yət İn­cə­sə­nət Uni­ver­si­te­ti­ni (o vaxt Te­atr İns­ti­tu­tu ) bi­ti­rib. Onun ata­sı haq­qın­da de­dik­lə­rin­dən: "A­tam İb­ra­him Azə­ri pe­şə­cə akt­yor ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq qa­ra­din­məz, özü və hə­ya­tı haq­qın­da az da­nı­şan bir in­san idi. Uzun­müd­dət­li sür­gün­də ol­ma­sı­na bax­ma­ya­raq onun qü­ru­ru sın­ma­mış­dı. So­lov­ki sa­də sür­gün ye­ri ol­ma­yıb. Atam çox na­dir hal­da da sür­gün epi­zod­la­rı da­nı­şır­dı: "Sə­hər du­rur­dum ki, sa­ğım ölü, so­lum ölü. Bə­zən bu ölü­lə­rin ara­sı ilə özü­mü­zə yol açır, ya­şa­maq ina­mı­nı itir­mir­dik". A­ta­mı Adil İs­gən­də­rov vax­ti­lə iş­lə­miş ol­du­ğu Aka­de­mik Dram Teat­rı­na də­vət et­miş­di. Am­ma de­miş­di ki, diş­lə­ri­ni dü­zəlt­sin, fı­sıl­tı ilə da­nı­şır. Bu ata­mın xo­şu­na gəl­mə­miş­di. Onun diş­lə­ri uzaq Şi­ma­lın şax­ta və dəh­şət­lə­rin­də tö­kül­müş­dü. O bir da­ha Azd­ra­ma­ya üz tut­ma­dı…" 90-cı il­lər­də SSRİ Xalq ar­tis­ti Qri­qo­ri İje­nov öz hə­ya­tı­na həsr edil­miş bir sə­nəd­li film­də Si­bir sür­gü­nü za­ma­nı çək­di­yi əziy­yət­lər­dən da­nış­dı. Tomsk şə­hə­ri­nin teat­rın­da ça­lı­şan Q.İ­je­no­vun ək­sər diş­lə­ri tö­kü­lüb­müş. Pu­lu ol­ma­dı­ğın­dan diş­lə­ri­ni dü­zəlt­mə­yə də im­ka­nı yox­muş. Bu­na gö­rə də ta­ma­şa­la­ra utan­dı­ğın­dan çı­xa bil­mir­miş. Bö­yük akt­yor bu­na gö­rə çək­di­yi iz­ti­rab­lar­dan ağ­rı ilə söz açır­dı...

Dü­şü­nü­rəm: Q.İ­je­nov heç ol­ma­sa sür­gü­nü kons­la­ger­də, yə­ni is­lah-əmək dü­şər­gə­sin­də de­yil, bö­yük bir şə­hər­də, zi­ya­lı in­san­la­rın ara­sın­da çə­kir­miş. İb­ra­him Azə­ri isə sür­gü­nü ci­na­yət­kar­la­rın, oğ­ru­la­rın, qul­dur­la­rın ara­sın­da çək­miş­di.

So­lov­ki sür­gü­nü­nü çək­miş, da­ha son­ra xa­ri­cə mü­ha­ci­rət et­miş B.E­.A­ğaoğ­lu im­za­lı bir azər­bay­can­lı 1930-cu il­də İs­tan­bul­da çı­xan "Bildiriş" qə­ze­tin­də öz sür­gün təəs­sü­rat­la­rı­nı "So­lov­ki­də gör­dük­lə­rim" sil­si­lə­sin­dən olan mə­qa­lə­lər­də əks et­dir­miş­dir. İb­ra­him Azə­ri­nin adı­nı çə­kən və eh­ti­mal ki, onun­la gö­rüş­müş müəl­lif Azər­bay­can­dan zi­ya­lı­la­rın dəs­tə-dəs­tə So­lov­ki­yə gə­ti­ril­di­yi­ni və ora­da bö­yük məh­ru­miy­yət­lə­rə və əzab­la­ra dü­çar ol­du­ğu­nu ya­zır, on­lar­dan əv­vəl gə­lən dəs­tə­nin üzv­lə­ri­ni be­lə təs­vir edir: "On­lar o qə­dər də­yiş­miş, o qə­dər sol­muş, o qə­dər üzül­müş­dü­lər ki... Buz­lu cə­hən­nə­min bü­tün dəh­şət və vəh­şət­lə­ri­ni çək­miş, ke­çir­miş olan bu uni­ver­si­tet gənc­li­yi uc­dan­tut­ma ahıl in­san­la­ra bən­zə­yir­di­lər..."

Rep­res­si­ya olun­muş­la­ra mü­na­si­bət yal­nız 1956-cı il­dəki XX qu­rul­tay­dan son­ra də­yiş­di.

­İb­ra­him Azə­rini o vaxt Azər­bay­can KP MK-inin ideo­lo­gi­ya üz­rə ka­ti­bi iş­lə­yən teatr­şü­nas Cə­fər Cə­fə­rov da ya­nı­na ça­ğır­mış, onun­la söh­bət et­miş, ona iş və 4-cü mik­ro­ra­yon­da mən­zil tək­lif et­miş­di. La­kin bö­yük əzab­lar­dan keç­miş İb­ra­him Azə­ri bu göy­dən­düş­mə tək­lif­lə­ri nə­dən­sə qə­bul et­mə­di. Ki­no­film­lər­də sı­ra­vi rol­lar­da, küt­lə­vi səh­nə­lər­də çə­kil­di, mü­ba­rək tək­lif­lər­dən isə im­ti­na et­di.

So­nun­cu iş ye­ri Or­du­bad teat­rı ol­du. İb­ra­him Azə­ri ora­da qı­sa müd­dət re­jis­sor iş­lə­di. Am­ma bu­ra­da astma xəs­tə­li­yi tap­dı və Ba­kı­ya qa­yıt­dı. 1969-cu il­də onun xəs­tə­li­yi da­ha da şid­dət­lən­di və o və­fat et­di.

­İb­ra­him Azə­ri­nin sa­vad­lı bir in­san, ərəb, fars, rus dil­lə­ri­ni yax­şı bi­lən bir zi­ya­lı ol­ma­sı mə­lum­dur.

1. Qız qalası əfsanəsi (film, 1923) (tammetrajlı bədii film) — rol: Vəzir
2. Bismillah (film, 1925) (tammetrajlı bədii film) — rol: Cəfər
3. Bir məhəllədən iki nəfər (film, 1957)
4. Mollanın sərgüzəşti (film, 1960)
5. Səhər (film, 1960)