Sultan (Üryan) Xıdır ziyarətgahı, Türkiyədə, Tunceli bölgəsində Pərtək-Hozat yolu kənarında bir təpənin üzərində yerləşən Dorutay (Zeyvə) kəndindədir. Bu kənddə Üryan Xıdırın (Sultan Xıdırın) ziyarətgahı var. Bu ocaq övladı olmayanlar, dəlilər və əlacı olmayan xəstələrin üz tutduqları müqəddəs yerdir. Ocağın Adıyaman, Malatya, Çorum, Sivas, Kahramanmaraş və Ərzurumda da ziyarətçiləri var. Ayrıca Suriyanın Əfrin şəhərindən də bura ziyarətə gəlirlər. Xubyar pirinin dədələri mürşüd ocaqlarının Üryan Xıdır olduğunu söyləyirlər.

Rəvayətə görə Zeyvə kəndi yaxınlarında yaslı bir adam yaşarmış. O tarixlərdə Sultan Əlaəddin ordusu ilə birlikdə buraların kəşfiyyatını apararkən axşam olur və Zeyvə kəndi yaxınlarındaki Sultan gölü mövqeyində gecələməyə qərar verir. Çadırlar qurulur, yerləşmə başlayır. O sırada Sultan Əlaəddinin yanına gələn gözətçilərdən biri "Sultanım, irəlidə içində işıq yanan çadıra bənzər bir şey var" deyir. Sultan Əlaəddin də "Gedin baxın görək kimdir, sonra gəlib mənə məlumat verin" söyləyir. İki atlı həmin çadırın yanına göndərilir. Əsgərlər gəlip baxırlar ki, bir əski çadır və bu çadırın içində yaşlı bir kişidən başqa kimsə yox. Əsgərlər soruşurlar: "Qoca kimsən sən? Burada nə işin var? Qoca da "Gördüğünüz kimi bir bən-i Adəməm, adım Sultan Xıdırdır. Bir torpaq güvəcim, bir səccadəm və bir də atımı yemləmək üçün bir miqdar arpam var" deyir. Əsgərlər "Biz Sultan Əlaəddinin əsgərləriyik, səni sultanımıza götürmək istəyirik", deyincə bu dəfə qoca "buralara qədər zəhmət çəkib gələn sultanınıza söyləyin buyursun, qonağım olsun. Kasıb daxmamıza şərəf versin". Əsgərlər "Çox yaxşı, əgər sultan gələcək olsa, yanında bir xeyli vəzir, vəkil və sərkərdələri var. Bunları əyləşdirmək üçün ispatlı bir yerin yoxdu. Hələ qaldı ki, böyük bir ordu gəlincə, çörək istər, aş istər. Bunları necə ağırlarsan? Yaxşısı bu ki, biz səni oraya huzura götürək" deyirlər. Qoca "Tanrı qonağı umduğunu deyil, bulduğunu yeyər. Uca Allahın izni ilə xar olmarıq. Buyursunlar gəlsinlər!" deyə cavab verir. Əsgərlər geri dönürlər, durumu Sultan Əlaəddin Keyqubada anladırlar. Əlaəddin Keyqubadda bu qoca ilə maraqlanır və ərtəsi gün qocanı ziyarət ədər. Çadıra gəlir gəlməz qoca nəzakətlə sultanı səlamlar və altına səccadəsini sərər. Hər gələn bu səccadəyə oturur, amma səccadənin bir kənarı daima boş qalır. Sultan Əlaəddin heyrət içində qalır və heyrətini gizlədə bilmir, durumu öyrənmək üçün səccadəyə oturan vəzir, sərkərdə və əsgərlərinə bir əmrlə "Ayağa qalx" deyir. Hamı ayağa qalxır. Sultan baxır ki, yerdə kiçik bir səccadə var. "Otur" deyə əmr verir. Baxır ki, hər kəs səccadənin üzərində oturmuş. Heyrətlər içində qalsa da, səsini çıxarmır. Biraz sonra yaşlı adam torpaqdan hazırlanmış güvəci, içərisində bir miqdar yemək ilə Sultan Əlaəddinin önünə qoyur. Sultan "Baba ərənlər, bunu hansımız yiyəcəyik?" deyə soruşur. Qoca "Sultanım, Bəsmələ ilə başlayın yeməyə, inşallah hamınıza yetəcək qədər var" deyə cavab verir. Sultan Əlaəddin və yanındakilər başlayırlar yeməyə, kıçık güvəcin içərisindəki yemək bütün əsgərlər tərəfindən yeyilir. Hər kəsin qarnı doyur. Ancaq yemək bitmir ki, bitmir. Sonra dirəkdən asılı olan dağarcığın içindəki arpadan, atlara arpa dağıtmaya başlayır. Bütün atlara arpa verildiği halda dağarcıqdakı arpanın hələ bitmədiyi görünür. Sultan Əlaəddin bu zatın ərmiş və kəramət sahibi bir zat olduğunu anlayır və ona "Sən burada yalnız başına, yaşlı bir qoca olaraq çətin yaşayarsan. Mən sənə əsgərlərimin içərisindən ağıllı, dürüst, itaətkar bir neçə əsgər verəcəyəm. Bunlar ölüncəyə qədər sənin əmrində və xidmətində olacaqlar" deyir. 3 vəya 5 əsgəri və o bölgəni vəqf olaraq ona verərək, vidalaşıb ayrılırlar. Rəvayət olunur ki, Sultan Əlaəddinin bu 3 əsgərinin adları Rəsul, Munzur və Dəlildir. Bunlar yaşlı Sultan Xıdır ölüncəyə qədər ona hörmət və itaət edirlər. Sultan Xıdır öldüyü zaman Zeyvə kəndinin şimalında və kəndin alt tərəfində, Fəqirlik deyilən yerə dəfn edilir. Sonradan üzərinə Səlcuqlu sultanı tərəfindən bugünkü türbəsi tikilmişdir.

Diridağla üzbəüz Arazın sağ sahilində bir kənd var. Şıxlar adlanır. Burada yaşayan şeyxlərdən biri də Üryan Xıdır olub. Deyilənlərə görə, Üryan Xıdır şeyx, müqəddəs adam, övliya olmaqla bərabər həm də dinc bir peşənin sahibi—bənna imiş. Səsi-sorağı bütün Arazbarı dolaşırmış. Arazın sol sahilinin dini rəhbəri isə Hacı Qaraman Əhmədli imiş. Hacı Qaraman maldarlıqla məşğul olar, çoxlu maral saxlayırdı. Onun da ünü Arazbarda çovlanardı. Hər iki şeyxin şöhrəti artıqca, bir-birilərinə nifrəti də artırmış. Müridləri də ki, bir-birilərini qırırmışlar. Arazdan o üzə, bu üzə bir adam adlasa, qabırğalarını xurd-xəşil eləyib buraxarmışlar.

Günlərin bir günü xəbər gəlir ki, Üryan Xıdır ocağında yoxdur. Hacı Qaramanın müridlərinin qanı coşur: "Hacı, gedək onların üstünə!" deyirlər. "Yox! Biz qurd deyilik ki, çobansız sürüyə girək" deyə Hacı Qaraman müridlərini sakitləşdirir. Sonra Üryan Xıdıra xəbər göndərir ki, sabah ertə çağı Arazın sahilində gözləyirəm. Gəlsin ayrıd edək ki, kim güclüdür, kim hökmlüdür.

...Duman Arazın üstündən çəkilib getdikcə uzanan yollar görünürdü. Hələlik yolda bir qaraltı gözə dəymirdi. Üryan Xıdırın yolunu gözləyən Hacı Qaraman iri buynuzlu bir maral minib, qara ovxarlı qılıncını qurşanmışdı. Altdan geyinib üstdən qıfıllanmışdı, üstdən geyinib altdan qıfıllanmışdı. Cəngavər cövşənli idi. Hərdən də mindiyi maral heybətlə heykirirdi. Doğalıdan müdrik görkəmli, mülayim ürəkli Hacı Qaramanı bu qılıqda görənləri vahimə basardı. Hacı Qaraman əlini gözünə günlük eləyib yola baxırdı. Elə bu zamanda yolda toz dumana qarışdı, duman toza. Hacı özünü yığışdırıb hazırlandı. Daha diqqətlə baxmağa başladı. Birdən öz-özünə pıçıldadı "Basıldım!". Üryan Xıdır qamçı əvəzinə əfi götürüb, tikdiyi yarımçıq daş-divarı minib, ona tərəf çapırdı...

İndi Arazın sahilində "Üryan Xıdır qalağı" deyilən bir alayarımçıq divar, Diridağdan bir az aralı isə Hacı Qaraman məqbərəsi var. Yan-yörəsi maral buynuzu ilə doludur. Deyirlər ki, hələ marallırın bu yerlərdən nəsli kəsilməmişdən öncə həmişə gəlib məqbərinin üstündə mələşər, buynuzlarını dəyişəmişlər...

• Ənvər Çingizoğlu. Yük üstü çadırlı, yük altı qatırlı oba: Xudayarlı. Bakı: "Soy" dərgisinin özəl nəşri, 2004.

• Hacı Qaraman çələbi Əhmədli