"Üç tərzi siyasət" Yusif Akçura 1904-cü ildə Qahirədə "Türk" adlı qəzetdə qələmə aldığı məqalədir. Daha sonra kitab olaraq nəşr edilmişdir.

Yusif Akçura Osmanlı dövlətinin təməl dövlət siyasəti olaraq Osmanlıçılıq, Panislamizm, Türkçülük olmaqla 3 siyasəti müqayisə edərək incələmişdir.

Yusif Akçura "Üç tərzi siyasət" əsərinin girişində yazır ki, Osmanlıda Qərbdən təsirlənərək güc qazanmaq, tərəqqi etmək üçün üç yol təklif edilib:

• Osmanlıya tabe olan millətləri birləşdirərək vahid Osmanlı milləti yaratmaq
• Xilafət haqqının Osmanlı hökmdarlarında olmasından yararlanaraq, bütün müsəlmanları bu hökumətin tabeliyində siyasi olaraq birləşdirmək, yəni panislamizm siyasəti.
• İrqə söykənən siyasi bir türk milləti təşkil etmək

Yusif Akçura yazır ki, birinci təklifdəki məqsəd o idi ki, Osmanlıdakı müsəlman və qeyri-müsəlman əhaliyə eyni siyasi haqlar tanınır, eyni vəzifələr tələbə olunur. İnsanlara fikir və din azadlığı verilir, yekunda amerikan milləti kimi Osmanlı milləti yaradılır. Bu çətin əməliyyatın nəticəsində Osmanlı dövləti köhnə sərhədlərini mühafizə edəcəkdi.

Yusif Akçura Osmanlı milləti anlayışının Sultan II Mahmudun dönəmində yarandığını yazır. Əsərdə sultanın məşhur fikrini misal gətirir:

Osmanlıda vahid millət yaratmaq anlayışı fransız inqilabından sonra formalaşmışdı. Lakin Y.Akçuranın da yazdığı kimi, Osmanlı paşaları (Əli və Fuad paşalar) bu inqilabın mahiyyətini anlamadıqları üçün yanlış çizgiyə girmişdilər. Fransa imperatoru III Napoleonun bu paşalara dəstək verməsi ilə Osmanlı milləti yaratmaq ideyası güclənmişdi. Lakin 1870-71-ci il savaşında almanların fransızları məğlub etməsindən sonra eyni zamanda vicdani dəyərlərə əsaslanan fransız millətçiliyi, irqi əsasa söykənən alman millətçiliyi qarşısında yenildi. Bu yenilgi həm də fransızlardan təsirlənərək tətbiq edilmək istənən Osmanlı milləti anlayışını da məhv etdi.

Y.Akçura yazır ki, panislamizm ideyasını gündəmə gətirənlər Osmanlı milləti ideyasının dəstəkçilərindən bir qrup idi. Vahid millət ideyası iflasa uğradıqdan sonra həmin qruplar panislamizmə söykəndilər. Panislamistlər Osmanlı dövlətində və ondan kənarda olan bütün müsəlmanları dinin ortaq dəyərləri ilə birləşdirməyə, soy fərqinə baxmadan “din və millət birdir” anlayışı ilə hərəkət edirdilər. Amma bu ideyanın əks tərəfi o idi ki, artıq Osmanlı daxilində müsəlmanlar və qeyri-müsəlmanlar ayrılacaqdı. Panislamizm əvvəlcə mətbuat səhifələrində işləndi, daha sonra diplomatik danışıqlarda istifadə olundu. Hökmdarlar padşah, sultan ləqəblərindən dolayısı ilə imtina edib xəlifə anlayışını yenidən önə çəkdilər. Saraylar seyidlər, şəriflər, imamlar, şeyxlərlə dolub daşdı.

Y.Akçura yazır ki, panislamizmə uyğun olaraq müsəlmanların çox yaşadığı Afrikanın içərilərinə, Çinə elçilər göndərildi, Həmidiyyə Hicaz dəmir yolunun inşasına başlanıldı. Beləliklə, Osmanlı yenidən teokratik kimliyə bürünürdü. Bu isə o demək idi ki, artıq vicdan, fikir azadlığı, din və irq birliyi kimi Osmanlının son dönəmlərdə qazandığı uğurlar yenidən itirilirdi.

Yusif Akçura üçüncü axımın çox yeni olduğunun, mövcud hökumətin bu görüşə isti yanaşmamasına görə çox yavaş inkişaf etdiyini yazır. İrqə söykənən millətçilik axını Osmanlıdan kənardakı türk xalqlarını da özündə ehtiva edirdi.

Beləliklə, Yusif Akçura "Üç tərzi siyasət" əsərində mövcud görüşləri təqdim edir və bunlardan hansının uyğun olması barədə fikirlərinə keçir.

Yusif Akçura öncəliklə qarşısına sual qoyur. Bu üç yoldan birini seçərkən mənim hansı mənfəətlər əsasında seçim etməyim lazımdır? Çünki Osmanlıda hər cür dindən və millətdən insan yaşayırdı.

Elə isə seçim necə olmalıdır?

Bu suala isə Y.Akçura hələ ki ağılla deyil, ancaq hisslərlə cavab verməyin mümkünlüyünü qeyd edir:

Çünki bu zaman Osmanlı uzun illərdir təbəəsində olan qeyri-müsəlman topluluqlarını itirmiş olacaqdı, eyni zamanda türklərin içində müsəlman olmayanlar da dəstək verməyəcəkdi.

Y.Akçuraya görə, türklüyün mənfəəti əsas götürüldükdə isə, bu da Osmanlı dövlətinin və İslamın mənfəətinə uyğun gəlməyəcəkdi.

• Yusif Akçura