Özbəkistanda korrupsiya
Özbəkistanda korrupsiya ciddi bir problemdir. Korrupsiyanın qarşısını almağa yönəlmiş qanunlar var, ancaq onların icrası çox zəifdir. Korrupsioner məmurların mühakimə olunmasının aşağı səviyyədə olması Özbəkistanda geniş yayılmış korrupsiyaya səbəb olan digər amildir. Dövlət məmurunun bir məmurun qərarına təsir etməsi cinayət deyil. Məhkəmə sistemi resurs məhdudluğu və korrupsiya səbəbindən ciddi funksional çatışmazlıqlar ilə üzləşir.[1] Özbəkistanda korrupsiya cəmiyyətin, biznesin və hökumətin demək olar ki, bütün səviyyələrində mövcuddur. Özbəkistan eyni zamanda dünyanın ən korrupsiyalaşmış ölkələrindən biridir[2] və buna səbəb olan amillərdən biri Mərkəzi Asiyada ikinci ən böyük iqtisadiyyatın olması, təbii qaz ehtiyatlarının böyük olması və qondarma İkinci Soyuq Müharibənin rəqib gücləri arasındakı coğrafi mövqedir.[3]
2017-ci il üçün Transparency International Korrupsiya Qavrama İndeksi, ölkəni 180 ölkə arasında 157-ci yerə qoyur.[4]
"Aşağı və orta səviyyəli məmurlar arasında rüşvət gündəlik həyatın bir hissəsidir və bəzən hətta şəffafdır" deyən Freedom House, geniş yayılmış korrupsiyanın "imkan bərabərliyini məhdudlaşdırmasına" kömək etdiyini söylədi.[5]
2015-ci ildə Amnesty International hesabatında 2011-ci ildə tutulan və işgəncəyə məruz qalan bir iş adamının Özbəkistandakı korrupsiyanın "hər yerə yayılmış xərçəngli bir şiş" olduğu bildirilmişdir.[6]
Özbəkistanlı rəssam Vyaçeslav Oxunov 2015-ci ildə Der Spiegel-ə açıqlamasında Özbəkistanın keçmiş prezidenti mərhum İslam Kərimovun, mafiya meyllərini nümayiş etdirən "diktator" olduğunu söylədi. Kərimov bir əsr boyu Özbəkistanı dəmir yumruqla idarə etməkdə ittiham olunur, "Çindən daha çox Şimali Koreyaya bənzər bir mədəniyyət" yaradır.
Freedom House, Kərimovun qərarlarını təsdiqləyən "rezin möhür" rolunu oynayan qanunverici orqana tam səlahiyyət verdiyini bildirdi. Qrup iddia edir ki, Kərimovun demək olar ki, mütləq gücü ona ölkəsində bütün fəaliyyət sahələrini şəxsi iqtisadi mənfəət üçün istifadə etməyə imkan verib.[7]
Prezidentin qızı Gülnarə Kərimova (prezidentin özü kimi) genişmiqyaslı korrupsiya ilə əlaqəli idi.[8] 2012-ci ildə İsveçrədə başlanan cinayət istintaqı əvvəlcə Kərimova ilə əlaqəsi olan dörd Özbəkistan vətəndaşına qarşı yönəldildi. Həmin il ikisi həbs edildi və girov müqabilində azad edildi.[9] Ayrıca, 2012-ci ildə bir İsveç televiziya sənədli filmi, İsveç TeliaSonera AB-nin Özbəkistandakı lisenziyaları və tezliyi müqabilində Takilant'a (Cəbəli-Tariqdə, guya Kərimova ilə əlaqəli olduğu şirkət) 320 milyon dollar ödədiyini bildirdi.[10]
2013-cü ilin yanvarında İsveç müstəntiqləri TeliaSonera-nın Kərimova ilə birbaşa danışıqlar aparmağa çalışdığını göstərən yeni sənədlər dərc etdilər.[11] Elə həmin il ABŞ və Hollandiya hakimiyyəti Kərimova işi ilə bağlı istintaq başlatdı.[12]
2014-cü ilin fevral ayında TeliaSonera baş direktoru ciddi hüquqi ekspertizanın nəticələri aşkar edildikdən sonra istefa vermək məcburiyyətində qaldı. May ayında İsveç mediası Kərimovanın TeliaSonera ilə müqavilə şərtlərini təcavüzkarlıqla diktə etdiyini və maneələrlə hədələdiyini göstərən sənədlər yayımladı. İsveçrə və İsveçdə çirkli pulların yuyulması ilə bağlı araşdırmalar il boyu davam etdi və məhkəmə ilə əlaqəli yüz milyonlarla dollar hesablar səlahiyyətlilər tərəfindən donduruldu.
2014-cü ilin martında İsveçrə hakimiyyəti Kərimovanın çirkli pullarının yuyulması ilə bağlı istintaqa başladı və Berndəki prokurorlar dəlillərin istintaqın İsveç və Fransaya gətirdiyini və "800 milyon İsveçrə frankından (912 milyon dollar) artıq vəsaitləri ələ keçirdiklərini" söylədilər. İsveçrənin Le Temps Rus qəzetinə görə, TeliaSonera 500 milyon frank götürülmüş vəsaitlərdən, qalan hissəsi "Kərimovanın şəxsi əmlakına qarışdı".
2015-ci ilin Avqust hesabatında ABŞ prokurorlarının İrlandiya, Belçika, Lüksemburq, İsveç və İsveçrədəki səlahiyyətlilərdən istintaqı ilə əlaqədar təxminən 1 milyard dollar dəyərindəki əmlakın ələ keçirilməsini istədiyi göstərildi.[13]
Azadlıq Radiosu 2015-ci ilin yanvarında VimpelCom-un üçdə birinə sahib olan Norveç telekommunikasiya şirkətinin Telenor rəhbərlərinin milyonlarla rüşvət haqqında bildiklərini bildirdi.[14] 2015-ci ilin mart ayında Ədliyyə Nazirliyi İsveçdən Stokholmda yerləşən Nordea Bankının 30 milyon dollarlıq vəsaitini dondurmasını istədi.[15] Ədliyyə Nazirliyinin apardığı araşdırma nəticəsində məlum oldu ki, firmalar "Özbəkistanda mobil rabitə biznesi qurmaq üçün Özbəkistan rəsmilərinə rüşvət veriblər". Avropa istintaqçıları "Takilant" a Kərimovanın keçmiş köməkçisinin rəhbərlik etdiyini müəyyən etdilər.
2015-ci ilin iyul hesabatında ABŞ səlahiyyətlilərinin, İrlandiya, Lüksemburq və Belçikadakı bank hesablarında 300 milyon dolları müsadirə etməyə çalışdığı, bu vəsaitin Kərimovanın rüşvət verdiyini iddia etdiyi bildirildi. 2015-ci ilin avqustunda Azadlıq Radiosu, Özbəkistan hakimiyyəti istintaqla əlaqədar doqquz şübhəlini, o cümlədən əvvəllər Kərimovaya məxsus olan Özbəkistandakı Coca-Cola butulkası zavodunda iki yüksək səviyyəli rəhbərin həbs etdiyini bildirdi.[16]
Freedom House "Özbəkistanda azad seçkilər yoxdur" başlıqlı xəbər dərc edir. 2015-ci ilin aprel seçkilərində Kərimov dördüncü dəfə qazanaraq 90.39% səs aldı, baxmayaraq ki, konstitusiya prezidentləri iki müddətə məhdudlaşdırır. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatından olan seçki müşahidəçiləri seçkini tənqid etdilər və Human Rights Watch təşkilatından Stiv Sverdlov bunu "hiylə" adlandırdı.[17]
Özbəkistanın məhkəmə sistemində korrupsiya geniş yayılıb. Məhkəmə hakimiyyəti rəsmi olaraq müstəqildir, lakin korrupsiya çiçəklənir və qanun hökumətin müəyyən növ müdaxilələrinə və “qeyri-müəyyənliyə” imkan verir. Hökumət rəsmiləri, vəkillər və hakimlər tez-tez "yerli qanunları və bir-biri ilə ziddiyyətləri" yanlış şəkildə şərh edirlər. Korrupsiya, əsasən firmalar arasındakı qarşıdurmalarda məhkəmə istintaqının standart bir xüsusiyyətidir. Hesab olunur ki, hakimlər əlverişli qərarlar müqabilində fərdlərdən və şirkətlərdən rüşvət alırlar. "Rüşvət, qanun pozuntuları və qeyri-qanuni şərhlər" ədalətsiz qərarlara səbəb olur. Ticarət işlərində məhkəmələrin yerli şirkətləri xarici firmalara üstünlük verdikləri bildirilir. Məhkəmələrin yüksək vəzifəli şəxslərə qarşı korrupsiya iddialarına yalnız prezidentin fərmanı ilə baxacağı gözlənilir. Məhkəmə orqanları "investorların hüquqlarını və müqavilələrin toxunulmazlığını" dəstəkləmək məcburiyyətində olsalar da, praktikada bu, mütəmadi olaraq "dövlət və ya dövlətə bağlı qurumları" üstün tutmaq deməkdir.[18] Özbəkistanda iddia qaldıran İrs Vəqfi, "beynəlxalq standartlara cavab vermir və güclü şəxslər əmlakı ələ keçirə bilər" deyir. Bundan əlavə, hökumət heç bir səbəb olmadan xüsusi əmlakı müsadirə edə bilər, çünki təhlükəsizlik hüququnun qeydiyyatı sistemi yoxdur.
Özbəkistan polisindəki korrupsiya "geniş yayılmış" kimi təsvir edilmişdir. Qəsb etmək çox yaygındır və polis hər kəsi öz korrupsiya cinayətlərini yuxarı orqanlara bildirməkdən çəkindirmək üçün yalan ittihamlardan istifadə edir. 2014-cü il hesabatında, valyuta bazarının tanınmış cinayətkar qrupların nəzarəti altına keçdiyi üçün son vaxtlar polis korrupsiyasının artdığı bildirilir.
Özbəkistanın vergi administrasiyasında korrupsiyanın geniş yayıldığı güman edilir. Mübahisəli vergi qanunları xarici şirkətlərin hesabına rüşvət və qəsb şəklində rəsmi korrupsiyaya yol verir. Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İş Portalı bildirir ki, hüquqi mübahisələrdə iştirak edən firmalar vergi orqanları tərəfindən aktivləri ələ keçirirlər.
Özbəkistanın gömrük sektorunda korrupsiya çoxdur. Gömrük işçilərinin və sərhədçilərin qaçaqmalçılardan rüşvət aldıqları, qaçaqmalçıların sayının ilbəil artdığı bildirilir.
Ölkənin Cinayət Məcəlləsi "korrupsiyanın bütün əsas formalarını" qadağan edir , lakin Biznesin Antikorrupsiya Portalı bu qanunun zəif tətbiq olunduğunu bildirir. Dövlətin yüksək vəzifəli şəxslərinin cəzasız qaldıqları bildirilir. Prezident ailəsinin özü bir neçə beynəlxalq araşdırmada iştirak edir. Korrupsiya barədə məlumat verən şəxslərin qisasdan qorunmadığı bildirilir. Bu günə qədər Özbəkistanda Özbəkistanın hakim rejimi tərəfindən idarə olunan Baş Prokurorluqdan başqa heç bir beynəlxalq və ya yerli təşkilata korrupsiyaya nəzarət etmək və təhlil etmək üçün icazə verilmədi. Hər il bir sıra vəzifəli şəxslər antikorrupsiya qanunlarına uyğun olaraq cinayət məsuliyyətinə cəlb olunur, cəzaları "əmlak müsadirə olunmaqla azadlıqdan məhrumetmə" ilə dəyişir.
- ↑ Uzbekistan Corruption Profile Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback MachineBusiness Anti-Corruption Portal.
- ↑ "Business Corruption in Uzbekistan". 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-21.
- ↑ Follath, Erich Tashkent's Shakespearean Drama: Scandal Shakes Uzbekistan's Arxivləşdirilib 2019-06-21 at the Wayback Machine
- ↑ e.V., Transparency International.Corruption Perceptions Index 2017 Arxivləşdirilib 2020-05-11 at the Wayback Machine www.transparency.org.
- ↑ Uzbekistan Arxivləşdirilib 2015-03-16 at the Wayback Machine Freedom House.
- ↑ Uzbekistan: Torture, corruption and lies Arxivləşdirilib 2015-07-02 at the Wayback Machine Amnesty International (13 Apr 2015).
- ↑ Uzbekistan Arxivləşdirilib 2019-12-08 at the Wayback Machine Heritage Foundation.
- ↑ Boehler, Patrick Where Corruption in King: 2012 Rankings Arxivləşdirilib 2019-05-26 at the Wayback Machine Time NewsFeed
- ↑ Swiss open money-laundering probe of Uzbek figure Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine Daily Mail
- ↑ Keena, Colm US wants to seize allegedly corrupt funds in Irish banks Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine Irish Times
- ↑ Uzbek first daughter, a prisoner in her home, probed for corruption Arxivləşdirilib 2019-05-29 at the Wayback Machine Times of Israel
- ↑ "Presidentdatteren mistenkes for å ha fått Vimpelcom-penger – nå kan hun være på frifot". 2020-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-21.
- ↑ Patterson, Scott U.S. Seeks to Seize $1 Billion in Telecom Probe Arxivləşdirilib 2015-08-13 at the Wayback Machine Wall Street Journal
- ↑ Kates, Glenn 'Whistle-Blower' Details Alleged Corruption By Western Telecoms In Uzbekistan Arxivləşdirilib 2015-01-17 at the Wayback Machine Radio Free Europe
- ↑ Eckel, Mike US Asks Sweden to Freeze $30M Linked to Uzbek Corruption Case Arxivləşdirilib 2015-12-24 at the Wayback Machine Voice of America
- ↑ "Uzbekistan: More Karimova Associates Arrested in Corruption Probe". 2015-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-21.
- ↑ Luhn, Alec Human rights activists’ dismay as Uzbekistan autocrat clings to power Arxivləşdirilib 2019-05-04 at the Wayback Machine
- ↑ 2014 Investment Climate Statement – Uzbekistan Arxivləşdirilib 2020-01-05 at the Wayback Machine U.S. State Department