Çu çayı (qırğ. Чүй), Şu (Qazaxıstan ərazisində (qaz. Шу)) — Ters Ala-Too buzlaqlarından başlanğıcını götürür. Coonarık və Koçkor çayları birləşdikdən sonra axır.
| Çu çayı | |
|---|---|
| qırğ. Чүй, qaz. Шу | |
 | |
| Ölkələr | |
| Mənbəyi | |
| • Yüksəkliyi | 1700 m |
| Uzunluğu | 1069 km |
| Su sərfi | 130 m³/s |
| Hövzəsinin sahəsi | 67500 km² |
|
İli çayı Asiyanın fiziki xəritəsində:
44°59′00″ şm. e. 67°43′00″ ş. u.
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Etimalogiyası
Belə ehtimal vardır ki, bu çin və ya tibet sözü olub mənası «su, çay» anlamında işlədilir. Е. Koyçubayev bu adın qədim türk etnislarından birinin adı olması fikirini irəli sürür. Çu, Çue, Şu və ya Şue adlarından törədiyini ehtimal efirdi
Coğrafiyası
Çu Qırğızıstan ərazisindən axaraq Qazaxıstan ərazisinə irəliləyir. Uzunluğu 1067 km təşkil edir. Çayın hövzəsinin sahəsi 67 500 km²-dir. Əsas qolları (sağdan) Çon Kemin, Irqaytı, Kakpatas, (soldan) Alamedin, Aksu, Kuraqatı.
Çu çayı İsıkgöl gölü yaxınlığından keçir. Göldən cəmi 5–6 km aralıdan keçir. Çay orta axarda Qazaxıstan və Qırğızıstan sərhəddindən keçir. Aşağı axarlarda çay Qazaxıstan ərazisindən axır. Burada onun dərəsi 3–5 km artır. Muyunqum səhrasında qumlar arasında süzülərək yoxa çıxır. O səhranın cənub sərhədini təşkil edir. Ançaq gur sulu dövrdə suyununduzlu Akjaykın gölünə çatfıra bilir Orta illik sərfiyyat 130 m³/s təşkil edir. 1958-ci ildə Qırğızıstan ərazisində Böyük Çuykoy kanalı inşa edilir. Bundan sonra Çuyky vilayəti yaşıllığa bürünsədə (əkinə cəlb edilməsi) çayın səviyəsi enmişdir.
Suanbarları
Çay üzərində bir sıra suanbarları vardır: Orto-Tokoy (Qırğızıstan) və Tasotkel (Qazaxıstan). Çaydan çoxlu sayda kanallar çəkilmişdir. Tasotkel suanbarının üzərində 16 may 2013-ci ildə güçü 9,2 MVt olan SES quraşdırılır. SES il ərzində 45,6 milyon kVt⋅s enerji verir.
Yaşayış məntəqələri
Koçkor, Kemin, Tokmak (Qırğızıstan) və Korday, Şu, Tolebi (Qazaxıstan).
Разное
2000-ci ildə Qırğızıstanda paftinq məşhurlaşmışdır. Bu məqsədlə hətta turistik maşrutlar belə təşkil edilir.
Çaydan çəkilən kanallardan birinin üzərində kaskad SES-ları tikilmişdir (Alamedin və Bıstrov)
İstinadlar
- Dünya Atlası. «Qırğızıstan» xəritəsi (maştab 1:2 850 000). — Raskatorqrafiya, 2010. — С. 114. — ISBN 978-5-85120-295-7
- Dünya Atlası. «Qazaxıstan» xəritəsi (maştab 1:6 700 000). — Raskatorqrafiya, 2010. — С. 110—111. — ISBN 978-5-85120-295-7
- . 2018-03-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- . 2018-03-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- Qazaxıstan. Ümumi coğrafi xəritə (maştab 1:3 000 000). — Raskatorqrafiya, 2011
- . 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-09.
- . 2016-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-09.
Ədəbiyyat
- Рукавишников Б. И. «Озеро Иссык-Куль и хребет Терскей-Алатау», 1970.
- Универсальная энциклопедия «Чуйская область». Главная редакция Кыргызской Энциклопедии. Бишкек. 1994.