Çarış (Çaras) — Rusiya ərazisindən axan çay. Çay Obun sol qolunu təşkil edir. Altay Respublikası və Altay diyarının ərazisindən axır.
Çarış çayı | |
---|---|
c.alt. Чара́с | |
Ölkə | Rusiya |
Mənsəbi | Ob |
Uzunluğu | 547 km |
Su sərfi | 192 m³/s |
Hövzəsinin sahəsi | 22200 km² |
|
|
[rus.] | |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Coğrafiyası
Çayın uzunluğu 547 km, su hövzəsinin sahəsi isə 22 200 km² təşkil edir.
Çay öz başlanğıcını Korqon silsiləsindən götürür. Yuxarı axarlarda ensiz və day yatağa sahibdir. Nisbətən düzənliklərdə isə yatağı genişlənir. Çayın yatağı boyunca aşağı doğru çoxlu astanalar müşahidə edilir. Mənsəbində Ust-Çarış Pristan kəndi yerlışir.
Çarış çayının sol sahilində, şimal hissədə, Tiqires Silsiləsində qərarlaşır.
Su sərfiyyatı
Yay ayları çayın aşağı axarlarında suyun temperaturu +20°, yuxarı axarlarda isə olduqca soyuq olur. Buzla örtülmə dövrü noyabrın sonlarından aprelin əvvəllərinə qədər davam edir. Çayın qidalanmasının əsasını qar suları təşkil edir. Orta su sərfiyyatı 192 m³/s təşkil edir. Aşağı axarları oktyabrın sonlarından donmağa başlayır, yuxarı axarlarda dekabrda donur. Bəzi hallarda martın sonlarından belə buzdan azad ola bilir.
Gursululuq dövrü aprel-iyul aylarına təsadüf edir. Gursululuq bitdikdən sonra çayış sularınln artması ilə əlaqədar su basmalar baş verə bilir. Maksimal səviyyəyə aprelin sonları çatır. Burada suyun səviyyəsi 5 metr qalxır. Yuxarı axarlarda isə suyun səviyyəsi cəmi 2,5 m qalxa bilir. Buzla örtüldüyü zaman buzun qalınlığı 1,5 metrə çata bilir.
Qollsrı
- 17 km:
- 62 km:
- 68 km:
- 69 km:
- 84 km: (68 km)
- 103 km:
- 114 km:
- 119 km:
- 125 km:
- 164 km: (82 km)
- 182 km: qolun adı yoxdur
- 204 km:
- 212 km: adsız
- 225 km: adsız
- 228 km:
- 233 km: (111 km)
- 265 km:
- 266 km:
- 283 km:
- 292 km:
- 305 km:
- 310 km:
- 318 km: (108 km)
- 335 km: (157 km)
- 346 km: (110 km)
- 355 km:
- 380 km:
- 380 km:
- 392 km: Bıstraya çayı
- 397 км:
- 408 km: (71 km)
- 421 km:
- 425 km:
- 431 km:
- 433 km:
- 441 km:
- 446 km:
- 447 km:
- 457 km: Vorvskaya
- 460 km:
- 468 km: (66 km)
- 469 km:
- 477 km:
- 478 km: (Oqoy)
- 481 km:
- 492 km:
- 497 km:
- 499 km:
- 505 km:
- 506 km: Kan çayı
- 511 km:
- 530 km:
- 532 km:
Yaşayış məntəqələri
Çarışın axarı boyunca olan yaşayış məntəqələri: Beloqlazovo, Ust-Kan, Çarışskoe, Krasnoşyoekovo, Ust-Kalmaka.
Canlılar aləmi
Hövzəsindəki ərazinin meşərlə örtülməsi bir çox calıların məskunlaşmasına səbəb olur. Burada ayı, tülkü, kirpi, csnavar, dovşan, maral, sığın, dələ, quşlardan bayquş, kəklik, turac kimilərini görmək olur. Suları isə balıqlarla zəngindir. Sahillərində müxtəlif növ göbələklər, şam, küknar, tozağacı və s. bitir
Faydalı qazıntıları
Çarım çayının axdığı dağlar zəngin yataqlara sahibdir. Burada dəmir filizi və polimetallar vardır. Üstəlik qiymətli Yaşma daşı mövcuddur. Hətta əvvəllər Staro-Çaqır və Novo-Çaqır yataqları fəaliyyət göstərmişdir.
Naviqasiya
Ust-Kalmanka kəndindən 80 km yuxarıya doğu kiçik paraxodlarla hərəkət mümkündür. XIX və XX əsrlərdə Çarış mühüm çay nəqliyyatına sahib olmuşdur. Buradan taxıl və kənd təsərrüfatı malları axar boyunca daşınırdı. Burada XX əsr ortalarında yataq dərinləşdirmə tədbirləri həyata keçirilirdi. Hətta Zarya tipli teploxiflar asanlıqla hərəkət edə bilirdi. Hazırda naviqasiya yovdur.
Turizm
Çarış çayı boyunca yerləşən dağ dərələrində çoxlu ssyda mağaralsr vardır. Bu mağaraların çoxubda qədim insanlar yaşamışdır. Ust-Kan kəndi yaxınlığında qədim insanların yaşadığı düşərgə tapımışdır.
Su turizmi
Çarış çayı adrinalin həvəskarlarını özünə gəlb edir. Belə ki, burada astanakarın çoxluğu qayıqla bu iti axarlı sularda hərəkət edən idmançılar üçün əlverişlidir. Kumir — Çarış — Korqon — Çarış çətinliyimə görə beşinci kateqoriyaya aiddir. Çarış çayının özü 2 kateqoriyaya sid edilir.
Mənbə
İstinadlar
- kk
- . 2020-02-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-12.
- . [ölü keçid]
- . 2013-10-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-12.