Azərbaycanın şimal-şərq bölgələrində tədqiq edilmiş abidələrdə, xüsusən Şabran rayonu ərazisindəki Çaqqallıtəpə abidələrində memarlıq xüsusiyyətləri müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, Çaqqallıtəpə qədim yaşayış yerində aparılmış tədqiqatlar zamanı yüngül ağac kontruskiyasından istifadə edilməklə qurulmuş dairəvi evlər, bir və ya iki cərgə çiy kərpicli fundamentə malik, üzəri isə dirəklər üzərində qurulmuş dairəvi evlərə, çay daşları və möhrə qarışıq memarlıq üslubuna əsaslanan dairəvi evlərə, yarımqazma və tam qazma formalı evlərə rast gəlinir. I Çaqqallıtəpə yaşayış yerində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı məlum olmuşdur ki, burada yarımqazma və möhrə evlərlə yanaşı, divarları çiy kərpicdən tikilmiş evlər də mövcud olmuşdur.

Yaşayış yerinin üst təbəqələrində əsasən yarımqazma və qazma tipli tikililərə rast gəlinir. Bu tip evlərin üzəri ağac dirəklərin arasının hörülməsi və üzərinin suvanması ilə tamamlanmışdır. Qazma və yarımqazma evlərin ətrafında və daxilində təmizlənən oyuqlar adətən onların yüngül ağac konstruksiyalı olduğunu göstərir. Abidədə aşkar edilən bu tip evlər dairəvi planlıdır.

Abidənin ən maraqlı tikili qalıqları geniş diametrli, günbəzvari tavanla yekunlaşan qazma evləridir. Bu tip tikililər Kür-Araz mədəniyyətinin Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarını və Dağıstan ərazisini əhatə edən lokal variant üçün xarakterikdir. Bu tip evlər diametrlərinin genişliyi ilə diqqəti cəlb edirlər. Lakin onların tam olaraq forması, girişi və funksiyası haqqında qəti fikir yoxdur. I Çaqqallıtəpədə təmizlənmiş belə formalı bir neçə tikili bəzi ehtimallar irəli sürməyə imkan verir. Yaşayış yerinin cənub hissəsində bir-birindən müxəlif səviyyədə olan dörd qazma tikili təmizlənmişdir. Onlardan nisbətən üstdə olan birinin bir tərəfi bir qat 4 cərgə çiy kərpiclə hörülmüş formada olmuşdur. Kərpiclərin qalınlığı 9 sm, uzunluğu 37 sm, eni isə 20 sm-dir. 4 cərgə kərpic ümumilikdə 40 sm-dir. Bu tip evlərin həm divarları, həm də döşəmələri gil məhlul qatı ilə suvanmışdır. Bu qazmaların diametrləri təxminən 2.40, 2.50 və 3 m-dir.

Təpənin şimal-qərb hissəsində tam forması saxlanılmış bu tip qazma ev aşkarlanmışdır. Evin daxili təmizlənərkən digər qazma evlərdə olduğu kimi üst qatlarda çoxsaylı iri ölçülü daşlar və təqribən onlarla eyni səviyyədə çiy kərpic qalıqları təmizləndi. Dağılmış kərpiclərdən birinin eni təxminən 22,5 sm-dir. Kərpic tərkibinə saman, bitki qalıqları qatılmış gildən, xüsusi qəlibdən istifadə edilməklə kəsilmişdir. Dairəvi qazma evin divarı yuxarıya doğru azacıq daralır. Bəzi hissələrdə bu daralma hiss olunmayacaq ölçüdədir. Diametri evin döşəməsində 320 sm, salamat qalan hissənin hündürlüyü isə 160 sm-dir. Evin divarları və döşəməsi yaxşı suvanmışdır. Evin döşəməsində ikisi şimalda, ikisi cənubda olmaqla bir-birindən demək olar ki, bərabər məsafədə 4 dirək yeri qazılmışdır. Onların diametrləri 40-45 sm, dərinlikləri isə 45-50 sm aralığındadır. Cənub-şərqdəki dirək yerinin şimal-şərqinə doğru diametri 38 sm, dərinliyi isə 42 sm olan başqa bir çala təmizləndi. Çox güman ki, bu çala yardımçı dirəyin yeridir. Və ya bu hissədə olan iki dirəyin arasından pilləkənlər düzəldilərək evə giriş təmin olunmuşdur. Cənub tərəfdə olan dirəklərin şaquli istiqamətdə divar boyu izləri qalmaqdadır.

Kərpicdən hörülmüş tikililər I Çaqqallıtəpə yaşayış yerində qazma və yarımqazmalardan sonra say etibarı ilə ikinci yeri tutur, onlardan yalnız ikisi dördkünc formalı, qalanları isə dairəvidir. Dairəvi planda çiy kərpicdən tikilmiş evlərdən birinin divarları çiy kərpiclə qurulmuşdur. Evin qurulması üçün çala qazılmış və sonra divarlar bir cərgə kərpiclə hörülmüşdür. Şimal–şərq tərəfdə divarın 19 sıra kərpic düzümü salamat qalmışdır. Bu hissədə hündürlük 184 sm-dir. Kərpiclərin uzunluğu 38-44 sm arasında dəyişir, qalınlıqları 12 sm-dir. Kərpiclərin demək olar ki, hamısının eyni ölçüdə olması onların xüsusi qəlibdə kəsildiyini göstərir. Hündürlüyü 125 sm olan evin cənub-şərq divarında 12 cərgə çiy kərpic salamat qalmışdır. Evin diametri döşəmədə 245 sm-dir, döşəməsi yaxşı suvanmışdır. Divarı çiy kərpicdən qurulan digər dairəvi planlı evin kərpiclərinin ölçüsü 30X40, 30X33 sm-dir. Divarın üzərində ikisinin diametri 12, digərinin isə 15 sm olan 3 ədəd dirək yeri təmizləndi. Evin qərb divarından içəridə uzunluğu 217,5 sm olan və evin divarına bitişik başqa bir divar izlənir. Güman ki, taxça kimi istifadə olunmuşdur.

I Çaqqallıtəpə yaşayış yerində az da olsa, möhrə divarlı tikililərə də rast gəlinir. Abidədən aşkar edilmiş bu tip dairəvi tikililərdən birinin çox hissəsi aşınmışdır və divarının yalnız daxildən formasını izləmək mümkün olmuşdur. Diametri təqribən 3 m-dir. Evin döşəməsi qalın gil məhlul qatı ilə suvanmışdır. Görünür, döşəmə istifadəyə yararsız olduqda onu yenidən bərpa etmişlər. Bu fakt bu tip evlərdə uzunmüddətli yaşayışdan da xəbər verir.

Abidədə az sayda daş özüllü tikililərə də rast gəlinir. Bunlar çay daşlarından hazırlanmış özül üzərində möhrə və kərpiclə qurulmuş dairəvi və dördkünc evlərdir. Onlardan birinin kiçik bir hissəsi qazıntı sahəsinin cənub tərəfində qövsvari şəkildə izlənilir. Digər kvadratlarda qazıntı aparılarkən həmin tikilinin divarlarının bir hissəsi aşkar olunsa da, onun xüsusiyyətini tam olaraq öyrənmək mümkün olmamışdır.

Nəticə olaraq onu söyləmək lazımdır ki, yaşayış yerində qazma, yarımqazma və çiy kərpicdən qurulmuş evlər daha çox üstünlük təşkil edir. Qazma və yarımqazma evlərin döşəmələri və kənarları gil məhlulla suvanıb. Təpənin mərkəz hissəsində aşkar edilmiş yarımqazmalar kənarlarında yerləşən qazmalara nisbətən kiçik diametrlidir. Abidənin çiy kərpicdən qurulmuş evləri üçün divarın üzərində və ya arxa hissəsində dirək yerlərinin olması xarakterikdir. Bu da onu göstərir ki, divarlar qurulduqdan sonra evin üzəri ağac konstruksiya ilə örtülmüş, hər iki tərəfdən suvanmışdır. Bunu bəzi evlərdən tapılmış və üzərində ağac tir və ya qamış izi olan yanmış suvaq parçaları təsdiq edir. Abidədə aşkar edilmiş evlərin böyük əksəriyyəti dairəvi planlıdır. Tikinti xüsusiyyətlərindən danışarkən onu da qeyd etmək lazımdır ki, çiy kərpicdən tikilmiş və üzəri dirəklərlə örtülmüş evlərin mərkəzində istinad sütunu olmurdu. Bu fikri tikilinin mərkəzində olan böyük ölçülü manqallar sübut edir, belə ki, manqal dirək olduğu halda onu yandıra bilərdi. Bundan başqa sütunların qoyulması üçün istifadə edilən daş da tapılmamışdır.

Çaqqallıtəpə abidələrində aparılan qazıntılar zamanı çoxsaylı maddi mədəniyyət nümunələri əldə edilmişdir. Abidələrin saxsı məmulatı çoxluq təşkil etməklə xüsusilə diqqəti cəlb edir. İlk olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Kür-Araz mədəniyyəti üçün xarakterik olan qara cilalı qablara Şabranın ilk tunc dövrü abidələrində çox az rast gəlinir. Saxsı məmulatının əksəriyyəti qonur, boz cilalıdır. Formaları demək olar ki, dövrün digər abidələrindən əldə olunmuş analoji materiallarla yaxınlıq təşkil edir və yalnız bəzi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. İlk növbədə fərqli qulpların olduğunu qeyd etmək lazımdır. Kür-Araz mədəniyyətinin mühüm elementlərindən sayılan yarımşar formalı qulplarla yanaşı ilgəkvari, orta hissələri şaquli novçalı qulplara daha çox rast gəlinir. Orta hissələri novçalı olan qulplar və kəpənəkşəkilli rudimentar qulplar əsasən xeyrə və kasa tipli qablarda rast gəlinir. Bəzi qabların boğaz hissələrində və ya ağız kənarında tutacaq rolunu oynayan enli, yastı şiş çıxıntılar müşahidə olunur. Bu tip çıxıntıların bəzilərinin üzərində üfüqi deşiklərə rast gəlinir. Qabların hazırlanması zamanı dulus çarxından istifadə əlamətlərini bildirən heç bir izə rast gəlinməmişdir. Əksinə, bəzi qabların hazırlanması zamanı torba üsulundan istifadə olunması əlamətlərini bildirən saxsı parçaları əldə olunmuşdur. Torba üsulu ilə hazırlanmış qabların daxilinə sonradan astar çəkilmişdir. Əldə edilən saxsı məmulatlarının bəzilərində astarların qopması nəticəsində həmin qabların məhz torba üsulu ilə hazırlandığı müəyyən olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş saxsı məmulatının tərkibinə gəldikdə isə keramika məmulatı əsasən tərkibinə narın və iri qum, həmçinin xırda daş parçaları qatılmış gildən hazırlanmışdır.

Çaqqallıtəpə yaşayış yerində aparılan qazıntıların nəticəsi olaraq buradan külli miqdarda sümükdən hazırlanmış əmək alətləri və əşyalar aşkar edilmişdir. Abidədən aşkar edilmiş sümük alətləri istifadə sahəsinə uyğun olaraq ümumilikdə iki qrupa bölmək olar. Birinci qrupa məişətdə istifadə edilən əmək alətlərini, ikinci qrupa isə silahları daxil etmək mümkündür. Məişətdə istifadə olunan sümük alətlərə bizlər, iynələr, iy başlıqları, cilalayıcılar və toxa aiddir. Tədqiqatlar zamanı əldə edilən sümükdən hazırlanmış ox ucluqları isə ikinci qrupa daxildir.

Sümük alətlər yalnız istifadə sahəsinə görə deyil, həmçinin formasına görə də bir-birindən fərqlənir. Hazırlanma formasına görə ən çox müxtəliflik say baxımından da üstünlük təşkil edən bizlərdə müşahidə olunur. Bizlərin bir qismində sümüyün diafizinin bir qismi kəsilərək itilənmiş, epifiz hissəsi isə olduğu kimi saxlanmışdır. Bəzi bizlər diafizin iki hissəyə bölünərək, bir hissəsinin işlənməsi vasitəsilə hazırlanmışdır. Belə bizlər bir çox hallarda yöndəmsiz şəkildə hazırlanmışdır.

Bizlərin bir qisminin yuxarı hissəsi kiçik ölçülü yarımdairə formasında yonulmuşdur. Güman edilir ki, bu hissə sapın bağlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu bizlərin ölçüsü çox da böyük deyil, həmçinin uc hissəsi də digər bizlərə nisbətən daha qalındır. Təsvir edilən formada hazırlanan bizlər abidədən aşkar edilmiş analoji materiallar içərisində sayca üstünlük təşkil edir. Qeyd edilən biz formalarından yalnız sonuncusunu hazırlamaq üçün qəlib aşkar edilmişdir. Bu qəliblər 2 ədəddir və tuf daşından hazırlanmışlar. Onların üzərində bizin formasında novça şəkilli dayaz batıq vardır. Güman ki, xammal daşın üzərinə qoyularaq həmin batıq formasında yonularaq yuxarıda qeyd edilən bizlər əldə hazırlanmışdır.

Tədqiqatlar zamanı əldə edilən sümük məmulatı arasında say baxımından ikinci yeri cilalayıcılar tutur. Cilalayıcıların bir hissəsi düzbucaqlı formada hazırlanmışdır. Bu cilalayıcıların ölçüləri çox da böyük deyil. Uzunluqları 4-6 sm, eni 1-2 sm, qalınlıqları isə 0,5-1 sm arasında dəyişir. Hər iki yastı səthləri işlənmə nəticəsində parlaqlıq əldə etmişdir.

Cilalayıcıların az bir qisminin uc hissələri oval şəkildə və birinci qrupa aid edilən cilalama alətlərinə nisbətən böyük ölçüdə hazırlanmışdır. Bu tip alətlərin cilalama zamanı istifadə edilən hissəsi tutacaq hissəyə nisbətən ensiz və parlaqdır. Onların uzunluğu 8-12 sm, eni isə 2-3 sm arasında dəyişir. Aşkar olunan cilalayıcılar içərisində biz formalı cilalayıcılar da maraq doğurur. Bunlar ikinci qrupa aid edilən alətlərlə müqayisədə daha kiçik ölçülüdürlər. Bu alətlərin işlənən hissəsinin nisbətən ensiz və iti olması onların bizə oxşadılmasında əsas ünsürdür. Lakin bu alətlərin iti hissəsi bizlərlə müqayisədə daha küt və qısadır.

Çaqqallıqtəpənin sümük alətləri içərisində say baxımından üçüncü yerdə ox ucluqları dayanır. Abidədən aşkar edilən ox ucluqlarını öz növbəsində formasına görə iki qrupa bölmək mümkündür. Birinci qrupa daxil olan ox ucluqlarının sonluqları hər iki tərəfdən ensizləşir və itidir, onların orta hissələri isə sonluğa nisbətən daha qalın və enlidir. Birinci qrupa daxil olan ox ucluqlarının uzunluqları 4-8 sm arasında dəyişir. İkinci qrupa daxil olan ox ucluqlarında isə saplaq və əsas hissə bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir. Belə ki, əsas hissə saplağa nisbətən daha qalın formada hazırlanmışdır. Belə ox ucluqlarında əsas hissənin uzunluğunun saplaq hissəyə nisbəti təxminən 3/1-ə nisbəti kimidir. Ox ucluqlarının ümumi uzunluğu 7-9 sm arasında dəyişir.

Çaqqallıqtəpə abidəsindən arxeoloji qazıntılar nəticəsində sümükdən hazırlanmış 4 ədəd iy başlığı aşkar edilmişdir. Bu iy başlıqları iri buynuzlu heyvanın bud sümüyünün epifiz hissəsindən hazırlanmışdır. Onlardan 3 sümük iy başlığı yarımşar formalıdır. Bəhs edilən alətlərdən savayı maral buynuzdan hazırlanmış bir ədəd toxa, bir ədəd iynə və bir ədəd tokin (və ya muncuq) aşkar edilmişdir.

Sümük məmulatının təhlili göstərir ki, Çaqqallıtəpə sakinləri toxuculuq, gön-dəri işləmə sahəsində ixtisaslaşmışlar. Bunu çoxlu sayda aşkar edilən bizlər də sübut edir. Sümükdən hazırlanmış ox ucluqlarının sayının çox olması isə ovçuluğun da təsərrüfatda üstün yer tutduğunu söyləməyə imkan verir. Bundan başqa sümük tullantılarının az olması, həmçinin balıqqulaqlarının tapılması balıqçılığın da təsərrüfatda mühüm rol oynadığını göstərir.

Çaqqallıtəpə abidələr kompleksindən aşkar edilən daş alətlər əsasən tuf daşı, çay daşı və çaxmaqdaşından hazırlanmışdır. Bu abidədə obsidiana çox az sayda və işlənməmiş vəziyyətdə rast gəlinir. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən daş məmulatının böyük bir qismini dən daşları, sürtgəclər, çay daşından hazırlanmış döyüm alətləri təşkil edir. Bıçaq, oraq dişi kimi alətlər isə əsasən çaxmaqdaşından hazırlanmışdır. Abidədən əldə edilən daş məmulatı sırasına çaxmaqdaşından hazırlanmış ox ucluqları da daxildir. Buradan həmçinin daşdan hazırlanmış tokinlər də aşkar edilmişdir.

• Kür-Araz mədəniyyəti
• Maxta abidələr kompleksi
• Sərkərtəpə yaşayış yeri
• Şabran rayonu

1. ↑ S.H.Aşurov, S.A.Hüseynova, F.A.Əliyeva, T.V.Babayeva, İ.A.Nəhmətova, N.V.Məmmədova, A.Q.Abdullayeva, Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar 2015-2016. Şabran arxeoloji ekspedisiyasının 2016-cı il tədqiqatları (az.). Bakı: AFPoliqrAF. 2017. s.129.
2. Nahmatova I.A. CERAMICS OF NORTHEASTERN AZERBAIJAN OF THE EARLY BRONZE AGE AND THEIR CAUCASIAN PARALLELS. Материалы Международной научной конференции по археологии Северного Кавказа «XXXIII Крупновских чтений», посвященных 120-летию со дня рождения Евгения Игнатьевича Крупнова (ingilis). Moskva. 2024. s.102.
3. ↑ Nəhmətova İ.A. I Çaqqallıtəpə abidəsinin tikinti xüsusiyyətləri. “Heydər Əliyev 100: Azərbaycanda Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya elmlərinin prioritet məsələləri” mövzusunda Respublika elmi konfrasının məqalələr toplusu (az.). Bakı. 2023. s. 219-223.
4. ↑ S.H.Aşurov, S.A.Hüseynova, F.A.Əliyeva, İ.A.Nəhmətova, N.V.Məmmədova. “Şabran arxeoloji ekspedisiyası”nın 2017-ci il tədqiqatlarının hesabatı. Bakı. 2018. 163 s.
5. ↑ S.H.Aşurov, S.A.Hüseynova, F.A.Əliyeva, İ.A.Nəhmətova. Şabran arxeoloji ekspedisiyasının 2019-cu il tədqiqatlarının hesabatı (az.). Bakı. 2019. s.9.
6. ↑ S.H.Aşurov, S.A.Hüseynova, F.A.Əliyeva, İ.A.Nəhmətova, N.V.Məmmədova. Şabran arxeoloji ekspedisiyanın 2018-ci il tədqiqatlarının hesabatı (az.). Bakı. 2019. s.11.
7. ↑ S.H.Aşurov, S.A.Hüseynova, F.A.Əliyeva, İ.A.Nəhmətova. Şabran arxeoloji ekspedisiyasının 2020-ci il tədqiqatlarının hesabatı (az.). Bakı. 2020. s.6–12.
8. Nəhmətova İ.A. Çaqqallıtəpə abidələrinin keramika məmulatı (2016-2017-ci illərdə Çaqqallıtəpə abidələrində aparılan arxeoloji qazıntıların nəticələrinə əsasən). Gəncə Dövlət Universiteti, Elmi xəbərlər. Fundamental, humanitar və təbiət elmləri seriyası (az.). 2018, №2. s.307–308.
9. ↑ Nəhmətova İ.A. Çaqqallıtəpənin sümük məmulatı. “Azərbaycan Arxeologiyası və Etnoqrafiyası” jurnalı, 2019, №2 (az.). Bakı. s.17–21.

• AZTV
• AZERTAC