Oxuculara təqdim olunan Qazi Əhməd Quminin bu əlyazmasında Azərbaycanın XVI əsr tarixinə aid sosial və iqtisadi əsasən siyasi məlumatlar öz əksini tapmışdır.Sovet tarixşünaslıq elmi bele bir amili əsas tuturdu ki, mənbələrdə verilən tarixi məlumatlar dövrün xüsusiyyətlərini,tarixçinin, səlnaməçinin, səyyahın sinfi mənsubiyyətini,siyasi mövqeyini,dini-siyasi dünyagörüşünü özündə əks etdirir.Bu baxımdan Xülasət ət-təvarix əlyazması da Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində əsas yer tutur. Monoqrafiyada əlyazmanın Tehran və Berlin nüsxələrindən istifade edilmişdir.Əsər giriş,beş fəsil,nəticə,istifadə edilmiş ədəbiyyat və mənbələr bölümündən ibarətdir.Giriş hissəsində, əsərin Azərbaycan tarixşünaslığı üçün önəmi qeyd olunmuş, əsərdə yer alan problemin marksizm-leninizm nəzəriyyəsinə uyğun şəkildə hazirlandığı bildirilmişdir.Əlyazma şəklində olan bu əsərdə XVI əsr Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin,Orta Asiyanın, İran və Azərbaycanın tarixinə dair zəngin məlumatların olduğu bildirilir.Məhz giriş hissəsində yuxarıda qeyd etdiyimiz əlyazmanın nüsxələrinin, müəllifin digər əsəri "Gülüstani-hünər”, Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət-təvarix”, Budaq Qəzvininin "Cəvahir əl-əxbar”,Qazi Əhməd Qaffarinin "Nusəx-i cahanara”,Miryəhya əl-Qəzvininin "Lobb ət-təvarix”,Şərəfxan Bidlisinin "Şərəfnamə”,İskəndər bəy Münşinin "Tarixi aləmarayi Abbasi”,Mirxondun "Rövzət əs-səfa”(VII cild),anonim "Tarixe aləmaraye Şah İsmayıl”,anonim "Tarixe aləmaraye Səfəvi”,Molla Kamalın "Tarixi Səfəviyan” ilə müqayisə olunmuşdur.Bundan əlavə XVI əsrdə Azərbaycanda səfərdə olmuş səyyahların gündəliklərindən,çap olunmuş rəsmi dövlət sənədlərindən,epiqrafik və numizmatik materiallardan istifadə edilmidir.

Azərbaycanın XVI əsr tarixinin bir sıra problemləri Sovet və xarici ölkə tarixçiləri tərəfindən tədqiq edilmişdir.Bunların içərisində İ.P.Petruşevskinin "XVI əsr-XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və Ermənistanda feodal munasibətləri tarixi oçerkləri”, O.Ə.Əfəndiyevin "Azərbaycan Səfəvi dövləti” Ə.Ə.Rəhmaninin "XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi dövləti” monoqrafiyalari əhəmiyyətli yer tutur ki, bu da əsərdə öz əksini tapmışdır.Qeyd edək ki, əsərin giriş hissəsində Ş.F.Fərzəliyevin dövrun mənbəyi olan Həsən bəy Rumlunun "Əhsən ət-təvarix” əsərinə dair elmi cəhətdən maraqli mülahizələr irəli sürdüyü qeyd edilmişdir.Azərbaycan tarixinin bu dövr tarixşünaslığının İran və Türkiyə tarixşünaslığında da öz əksini tapdığı bildirilmişdir.Giriş hissədə İran tarixçilərinin əsərlərindən Əhməd Kəsrəvinin "Şeyx Səfi və təbarəş” əsərinin,Nəsrullah Fəlsəfinin "Zendeqaniyi Şah Abbas-i əvvəl” əsərinin və Əhməd Kaviyan purun "Tarix-i ümum-i Azərbaycan” əsərləri,türk tarixçilərinin əsərlərindən isə Faruk Sümərin "Səfəvi dövlətinin quruluşu və gəlişməsində Anadolu türklərinin rolu” İsmayıl Həqqi Danışməndin "Osmanlıların xronoloji tarixi” əsərlərinin adı çəkilmişdir.

Şükufə xanımın əsərinin I fəslində Qazi Əhməd Quminin həyatı və onun "Xülasət ət təvarix” əsəri barəsində məlumatlar verilmişdir.Qeyd olunur ki,Qazi Əhməd Qumi 1546-cı il mayın 17-də İranın Qum şəhərində anadan olmuşdur.Şəhərin XVI əsrdə Şiə məzhəbinin əsas mərkəzlərindən birinə çevrildiyi bildirilir.1556-cı ildə Qazi Əhmədin 10 yaşı olarkən ailəsi ilə birlikdə Qum şəhərindən Məşhədə köçdüyü barəsində məlumat verilir.Onun burada Mazandaran valisi Əmir xanın oğlu Sultan Murad xandan təlim alması və xanın istedadlı şagirdlərindən biri olması barəsində məlumatlar vardır.Qazi Əhmədin yazdığına görə "Həmin gənclik illəri” onun həyatında ən gözəl və unudulmaz günlər olmuşdur.İyirmi yaşında olarkən onun I Şah Təhmasibin sarayında olması bildirilir.Şah Təhmasibin fərmanı ilə dövlət sənədlərinin üzünü köçürüb 70 nüsxədə cildləyərək ölkənin bütün bəylərbəyilərinə və valilərinə göndərilməsində Qazi Əhmədin və atası Mir Münşi Şərafəddinin böyük rolu olmuşdur. Şah Təhmasibin oğlu II İsmayılın hakimiyyəti donəmində (1576-1578) mustofi əl-məmalik vəzifəsində olan Mirşah Qazi İsfahaninin yanında bir müddət xidmət etmişdir.1589-cu ilin sonlarında Qazi Əhməd I Şah Abbasın sarayında çalışmışdır.Həmin il Qazi Əhməd özbək feodallarının Məşhədə hücumu və şəhərin dağıdılması barəsində qəsidə yazaraq məlumat verir ki, bu məlumatlar Şükufə xanımın qeyd olunan əsərində öz əksini tapmışdir.Qazi Əhməd bu qəsidədən bir parçanı "Xülasət ət-təvarix” əsərində qeyd etmişdir. O,əsərdə özü haqqinda axırıncı dəfə 1590-cı ilin sonlarında baş vermiş hadisələrdən bəhs edərkən məlumat verir.O, Şiraz şəhərini alim və mütəfəkkirlərin məskəni kimi vəsf edərək həmin yerə yollandığını yazır.Qazi Əhməd həyatının son illərində Böyük Moğol imperatoru Cahangirin sarayında yaşamışdır. "Gülüstan-i hünər”-in Tehran nüsxəsində bir sıra faktlar Qazi Əhmədin vətəni tərk edərək Hindistana getməsinin səbəbini aydınlaşdırır.Qazi Əhməd yazır ki, 1605-ci ildə dövrün xəttat və alimlərindən Mir Sədrəddin paxıllıq hissi ilə ona iftira atmış,onu Məşhəddə vəzir olarkən şahın kitabxanasından kitab oğurlamaqla təqsirləndirmiş və beləliklə bu gorkəmli şəxsiyyəti şahın gözündən salmışdır.Bu ağır böhtandan sonra Quma qayıtmış buradan da Hindistana yollanmışdır.Qazi Əhməd Quminin vəfat ili təəssüf ki,müəyyən olunmamışdır.Bu haqda ondan sonra yaşamış tarixçilər də məlumat verməmişdir.

Qazi Əhməd Quminin yaradıcılığında böyük yer tutan "Xülasət ət-təvarix” əsərinin beş cilddən ibarət olması barəsində məlumat olsa da əsərin bizə gəlib çatmış hissəsi V cilddir.Şükufə xanım bu barədə qeyd edir ki, Qazi əhməd Qumi beş cildi on iki ilə tamamlamışdır.Əsər I Şah İsmayılın dönəmindən başlamalı və II Şah İsmayılın hakimiyyət illərini də əhatə etməli idi.Əsərdə xronoloji ardicilliğa fikir verilmişdir.O,Səfəvi hökümdarı Məhəmməd Xüdabəndənin səfərlərində iştirak etdiyi üçün Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzib öyrənə bilmişdir.O,V cildi Səfəvilər xanədanının geneologiyası ilə başlayır.Əsərdə I Şah İsmayılın hakimiyyət döveündən yalnız əsas hadisələr xronoloji ardıcıllıqla qeyd olunur.O,gostərir ki, II Şah İsmayılın tarixinin təsvirinə qədər olan hissə V cildin I yarısını təşkil edir.Cildin II hissəsi isə II Şah İsmayılın taxta çıxması ilə başlanıb I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə 1591-ci ildə qurtarır.

Şükufə xanım qeyd edir ki, "Xülasət ət-təvarix” əsərinin hələlik dord əlyazma nüsxəsi məlumdur.Berlin nüsxəsi,Tehranda Mehdi Bəyaninin şəxsi xitabxanasindakı nüsxə,Tehranda Kitabxanaye Milliyyə Məlikdə saxlanılan əlyazma,Tehranda professor Səid Nəfisinin şəxsi kitabxanasında saxlanılan əlyazma.

Şükufə xanım əsərin II fəslində XVI əsrdə Azərbaycanda baş verən siyasi hadisələr,iqtisadi və ictimai vəziyyəti barəsində "Xülasət ət-təvarix” əsərinin sayəsində məlumatları nəzərimizə çatdirmışdir.Burada ayri-ayri torpaq mülkiyyəti formaları barəsində xüsusilə soyurğal və tiyul torpaqları barəsində məlumatlar verilmişdir.XV əsrin I yarısında soyurğal torpaqlarının hərbi-köçəri zadəganlara verilirdisə,Ağqoyunluların və ilk Səfəvi şahlarının dövrndən ruhanilərə paylandiği göstərilir.Qeyd olunur ki,soyurğal torpaqları iqtaya nisbətən daha geniş ərazini əhatə edirdi.Ruhanilərə yalnız vəqf torpaqlarından soyurğallar verilmirdi eyni zamanda onlara xam və xalisə torpaqlarından da pay bağışlanırdı.Bundan başqa burada paytaxtın Təbrizdən köçürülməsi, 1555-ci ildə Qəzvinin yeni paytaxt elan olunması,Şamaxı və Şirvan haqqında,Osmanlı imperiyasının basqınları barədə,qonşu dövlətlərlə bağlanmış müqavilələr və şahların verdiyi fərmanlar və s. təşkil edirdi.

Şükufə xanım əsərin III fəslində Qazi Əhməd Quminin əsərinə uyğun olaraq Səfəvi dövlətinin quruluşu məsələsinə toxunmuşdur.Xüsusilə XVI əsrdə bəylərbəyiliklər,onların əsas şəhərləri,bu şəhərlərdə iqtisadi və sosial vəziyyət,bir sıra rutbə və vəzifələr xüsusilə şah,sultan, əmir, lələ,qorçubaşı, kələntər, əmiraxur, mülazim, xadim, möhrdar, xəlifət ət-xüləfa, rəise həsar, carçı, pərvanəçi, çərxçi, kəndxuda, eşikağası,qapıçıbaşı, xadəmbaşı və s. Bu kimi vəzifələr və onların dövlətdə yeri barəsində məlumatlar verilmişdir.

Əsərin IV fəslində XVI əsrdə Azərbaycanda tarixi siyasi hadisələr öz əksini tapmışdır.I Şah İsmayılın əsas yürüşləri,Bakının alınması,özbəklərin məğlub edilməsi, İraqın işğalı,Səfəvi-Osmanlı münaqişələri,bu münaqişələrin səbəb və nəticəsi,Çaldıran döyüşü,I Təhmasibin hakimiyyəti,onun hakimiyyət illərində ölkənin siyasi və iqtisadi vəziyyəti,Təhmasibin yürüşləri, Məhəmməd Xudabəndənin və II Şah İsmayılın hakimiyyətləri dövründə Səfəvi dövlətinin siyasi vəziyyəti və s. Məsələlər işıqlandırılmışdır.

Əsərin V fəslində XVI əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin dövrün iqtisadi,ictimai və siyasi həyatına uyğun inkişaf etdiyi bildirilmişdir.Bu fəsildə Səfəvi şahlarının yaradiciliği,dövrün alim və üləmalarının, məşhur din xadimlərinin adları və fəaliyyətləri ,kitabxanalarının,memarlıq abidələrinin yerləşdiyi ərazilər barəsində geniş məlumat verilmişdir.Bu dövrdə Azərbaycanda maarifin inkişafı,dovlətin elmə və digər sənətkarlıq sahələrinə münasibəti,himayədarlığı təqdirə layiqdir.

Əsərin nəticə hissəsində Azərbaycanın XVI əsr iqtisadi,ictimai,siyasi və mədəniyyət tarixini öyrənmək üçün tədqiqata cəlb olunmuş Qazi Əhməd Quminin "Xülasət ət-təvarix” əsəri dövrün ən mühüm yazılı məxəzləzrindən biri hesab olunur.Şükufə xanım qeyd edir ki,əsərin hazırlanmasında müqayisəli təhlil yolundan istifadə etmişdir.Əsər Səfəvi dovlətinin yaranmasından başlayaraq dovlətin imperiyaya çevrilməsi,imperiyanın idarə olunmasında səfəvi xanədanının rolu,dovrün iqtisadi və siyasi şərhi,Səfəvi-Şeybani,Səfəvi-Osmanlı,Səfəvi-Ağqoyunlu,Səfəvi-Şirvanşahlar arasinda olan siyasi munasibətlər, Səfəvi dövlətinin hərb tarixi,iqtisadi inkişafı,mədəniyyəti və s məlumatlarla zəngindir.XVI əsrdə Azərbaycanda elm və mədəniyyət sahəsindəki yüksəliş dövrün ümumi iqtisadi,sosial və siyasi şəraiti ilə bilavasitə bağlı idi.Şükufə xanım əsərin nəticə hissəsini sonda bu cümlələrlə yekunlaşdırır ki, Azərbaycanda elm, ədəbiyyat və incəsənətin bu dövrdəki inkişafı özünün bir sıra mütərəqqi xüsusiyyətlərilə elm və mədəniyyətin sonrakı təkamülünə müsbət təsir göstərmişdir.

• Qazi Əhməd Qumi