Ziyad ibn Əbih

Taifdə anadan olub. Məhəmməd peyğəmbəri görməyib.^[2] Əbu Bəkrin xəlifəliyi dövründə İslamı qəbul edib.^[3] Xəlifə Ömərin dövründə yeznəsi Utbə ibn Qəzvan ilə birlikdə hərbi əməliyyatlarda iştirak edib. Furat şəhərinin ələ keçirilməsi zamanı hərbi qənimətləri bölüşdürəcək bir nəfər tapəlmadığından bu iş ona həvalə edilib. Bu vaxtı onun 14 yaşı var olub.^[4] Xəlifə Ömər onun bu məharətini öyrənincə onu Səad ibn Əbu Vəqqasın katibi təyin edib. Cəlula qələbəsindən sonra hərbi qənimətlərin miqdarını məruzə etmək üçün xəlifənin yanına göndərilib. Bu haqda xəlifəyə məzurə edən Ziyadın natiqlik qabiliyyəti xəlifənin diqqətini cəlb edib. Yeznəsinin ölümündən sonra Muğirə ibn Şöbənin və Əbu Musa əl-Əşarinin katibliyini də edib.^[3] Xəlifə Osman ibn Əffanın dövründə Bəsrə valisinin divan və beytül-mal işləri üzrə köməkçisi işləyib. Xəlifə Əlinin dövründə xərac və beytül-mal işləri üzrə vəzifəyə təyin edilib. Əli onu vali təyin etmək istəsə də o bundan imtina edib. Bəsrə valisi Abdullah ibn Abbas vəzifədən azad edildikdə onun yerinə vali təyin edilib. Daha sonra Əli tərəfindən sabitliyin çox az olduğu Fars və Kirman bölgələrinə də vali təyin edilib. Kürd qəbilələrinin qaldırdığı qiyamları yatırıb, sabitliyi təmin edib. Ziyadın nailliyyətləri Əliyə qarşı mübarizə aparan Muaviyəni narahat edib və o, Ziyadı öz tərəfinə çəkməyə çalışıb. Ancaq Ziyad, Əliyə sadiq olduğunu və lazım gələrsə ona qarşı vuruşacağını da Muaviyəyə bildirib. Əlinin ölümündən sonra Həsən ibn Əliyə sadiq olan Ziyad, xəlifəliyin Muaviyəyə keçməsindən sonra Muaviyə ilə əlaqə qurmağa çalıb. Muğirə ibn Şöbə vasitəsilə məqsədinə nail olan Ziyad, hətta özünü Əbu Süfyanın nəsəbinə bağlamağa da çalışıb. Muaviyə Dəməşqə çağırdığı Ziyadı atasının nəsəbinə bağlayıb. Bu məqsədlə təşkil olunan toplantıda dinlənilən şahidlər, Əbu Süfyanın onlara, Taifdə Ziyadın anası Süməyyə ilə Übeydin evli olduqları dövrdə onunla münasibətdə olduğunu və Ziyadın öz oğlu olduğunu söylədiyini bildiriblər (664). Bu hadisədən sonra Ziyad artıq "Ziyad ibn Əbu Süfyan" kimi tanınmağa başlayıb. Qardaşı Əbu Bəkr başda olmaqla, bir sıra tanınmış səhabələr bu məsələnin qanuniliyinə etiraz etsələr də, bu nəticəni dəyişməyib. Digər tərəfdən, Muaviyə Ziyadın ata bir qardaşı olduğu inancını gücləndirmək üçün öz qızını Ziyadın oğlu Məhəmmədlə evləndirib; Ziyad və oğulları isə divanda Əbu Süfyanın nəsəbi üzrə yazılıblar.

Ziyad ibn Əbih (Əbi Süfyan) bir müddət sonra Bəsrə valisi təyin olunub və Bəsrə məscidində xütbə oxuyub. Çıxışına Allahı tərif etmədən başladığı üçün bu xütbəyə "bətra" (kəsik xütbə) adı verilib. O, xütbəsində əvvəlcə idarəetməyə qarşı edilən tənqidlər, qarət, əxlaqsızlıq, zorakılıq, talan və qəbilələrarası çəkişmələr kimi mənfi halları qeyd edib, sonra isə bunların qarşısını almaq üçün tədbirlərini açıqlaıb. Xüsusilə müxalifləri xəbərdar edib və idarəetməyə qarışmamalarını istəyib. İşa namazından sonra küçəyə çıxmağın qadağan ediləcəyini, bu qadağaya tabe olmayanların ölüm cəzasına məhkum ediləcəyini bildirib. Eyni zamanda qapısının daim açıq olacağını, gecə gələn ehtiyac sahiblərini geri çevirməyəcəyini və maaşların vaxtında ödənəcəyini elan edib. Qadağalar sərt şəkildə tətbiq olunub və qaydaları pozanlara ölüm də daxil olmaqla ağır cəzalar verilib. Bundan əlavə, xəbərdarlığa məhəl qoymayanlara iqtisadi təzyiq göstərilib. Şəhərin müxtəlif yerlərinə təhlükəsizlikdən məsul şəxslər yerləşdirilib və qısa müddətdə şəhərdə sabitlik bərqərar olub.

Ziyad, hicri 50-ci (miladi 670) ildə (Muğirə ibn Şöbə vəfat etdikdən sonra) Kufəyə də vali təyin edilib. Beləliklə, İraqın iki böyük şəhəri ilk dəfə olaraq bir valinin nəzarətinə keçib. İraq vilayəti Bəsrə, Kufə, Əhvaz, Fars, Kirman, Sistan, Xorasan, Sicistan, Təbəristan və Cürcan bölgələrini əhatə edirdi. Muaviyə Hind, Bəhreyn və Oman bölgələrini də Ziyadın öhdəsinə verib. Ziyad altı ay Bəsrədə, altı ay Kufədə qalıb. Bəsrədə tətbiq etdiyi tədbirləri Kufədə də həyata keçirib. İlk dəfə mərkəzi hakimiyyətdən asılı olmadan idarəçilik üsulu formalaşdıraraq bütün İraqa hökmranlıq edib və bölgədə asayişi təmin edib. Qəbiləçiliyi aradan qaldırmaq məqsədilə Bəsrədəki qəbilələri yenidən təşkil edib. Ərəb qəbilələrinin yaşadığı əraziləri "xüms" adlanan beş bölgəyə ayırıb. Kufədə isə əvvəl yeddi olan bölgə sayını dördə endirib. Müxtəlif qəbilələri bu məhəllələrdə toplayıb və hər birinin başına bir məsul şəxs təyin etib.

Ziyad, Əli tərəfdarlarına və xaricilərə qarşı sərt siyasət yeridərək Kufə və Bəsrədəki fəaliyyətlərini aradan qaldırıb. Kufədə Əməvilərə qarşı müxalif mövqeyini davam etdirən və itaətsizlikdən əl çəkməyən Hucur ibn Ədi və tərəfdarları haqqında üsyan ittihamnaməsi hazırlataraq, təqribən yetmiş nəfərin imzası ilə təsdiqlədir. Hucur on iki və ya on dörd nəfərlə birlikdə Dəməşqə göndərilir; altı nəfər azad edilir, lakin Hucur və qalanlar edam olunur.

Ziyad xaricilərin üsyanına fürsət verməyəcək qədər sərt bir sistem qurur. Daha sonra iqtisadi və maliyyə sahələrinə yönəlir. Maaş sistemini yenidən tənzimləyir, ticarət və əkinçiliyi təşviq edir, bəzilərinə torpaq paylayır, istifadəsiz torpaqların canlandırılması üçün tədbirlər görür. Mövcud su kanallarını təmir etdirir və yenilərini çəkdirir. Sistern və körpülər tikdirir. Onun İraq torpaqlarının ölçüsündə istifadə etdiyi arşın "əz-zirauz-Ziyadiyyə" adlanırdı. Abbasi xəlifəsi Əbu Cəfər əl-Mənsur bu adı "əz-ziraul-Haşimiyyə əl-kübra" olaraq dəyişirir. İlk dəfə Ziyad ibn Əbih dövründə xərac vergisinə nəqliyyat xərcləri əlavə olunub və sonradan yenə onun tərəfindən ləğv edilib.^[5] İlk dəfə onun arifləri (yerli məsul şəxsləri) vergi yığmaq üçün işə cəlb etdiyi və bazar vergisi tətbiq etdiyi bildirilir. Onun dövründə Bəsrə və Kufədə memarlıq sahəsində də əhəmiyyətli irəliləyişlər olub. Bəsrədə Darül-imarə və Bəsrə məscidi daş və kərpiclə genişləndirilib və yenidən tikilib. Bundan əlavə yeddi məscid də inşa olunub. Bəsrədə təmir etdiyi məscidə ilk dəfə məxsura (xüsusi ibadət məkanı) və minarə əlavə etdirib. Kufə məscidini də böyük xərcə başa gələcək şəkildə təmir etdirib və döşəməsini mozaikayla örtdürüb. Onun dövründə hər iki şəhərin əhalisi artıb, zəngin təbəqə dəbdəbəli evlər tikdirib. Onun valiliyi dövründə Bəsrədə 70 min döyüşçü (ailə üzvləri ilə birlikdə 150 min nəfər), Kufədə isə 60 min döyüşçü (ailə üzvləri ilə birlikdə 140 min) var olub.

Ziyad ibn Əbih Xorasan və Sistan bölgələrinə edilən hərbi yürüşləri planlı şəkildə həyata keçirib və qısa müddətdə bölgədəki hakimiyyətini möhkəmləndirib. Hicri 51-ci (miladi 671) ildə ehtimal ki, bölgədəki ərəb varlığını gücləndirmək və Mərvi hərbi baza halına gətirmək məqsədilə Bəsrə və Kufədəki 50 min ərəb ailəsini bu şəhərə köçürüb. Bu köçürmə ilə həm də qəbilə qarşıdurmalarını azaltmağı hədəflədiyi düşünülür. Digər tərəfdən, şiə və xarici kimi ünsürlərdən qurtulmaq üçün onlardan bir qismini İraqdan kənar bölgələrə sürgün edib. Kufədə sayları sürətlə artan iranlılardan bir qismini isə Şama göndərib. Muaviyə isə onları Antakyaya yerləşdirib. Ziyad ölümünə yaxın günlərdə Muaviyəyə məktub yazaraq Hicaz bölgəsinin valiliyini də istəyib. Bu istəkdən qorxuya düşən mədinəlilər xəlifə Ömərin oğlu Abdullah ibn Ömərə müraciət etdikləri və onun bu arzusuna çatmaması üçün bir likdə dua etdikləri rəvayət edilib. Lakin Ziyad həmin günlərdə barmağında yaranan furunkul səbəbilə, hicri 53-cü ilin Ramazan ayının 4-də (23 avqust 673) Kufədə vəfat edir. Vəsiyyətinə uyğun olaraq Əbu Musa əl-Əşarinin qəbrinə yaxın bir yerdə dəfn olunur.

İdarəçilikdə sərtliyə üstünlük verən və Müaviyənin hakimiyyətini gücləndirən ilk şəxs kimi tanınan Ziyad ibn Əbih dörd ərəb dahisindən biri sayılır (digərləri Muaviyə ibn Əbu Süfyan, Amr ibn As və Muğirə ibn Şöbə). Bu dörd nəfər insanları idarə etmək və çətinlikləri həll etmək bacarıqları ilə tanınmışdır. Amr ibn As onun haqqında belə demişdir:

"Əgər bu gənc Qureyşdən olsaydı, ərəbləri əsası ilə idarə edərdi".

İran təsiri ilə ilk dəfə rəsmi sənədlərin surətinin saxlanıldığı "Divanül-xatəm" adlı idarəni də onun qurduğu bildirilir. Böyük ehtimalla, Əbül-Əsvəd əd-Düəliyə Qurani-Kərimin hərəkələnməsi və nöqtələnməsi işini tapşıran da Ziyad olmuşdur. O, eyni zamanda bəlağat^[3] və fəsahəti^[3] ilə tanınmış xətiblərdən sayılır. Öz nəsəbini müdafiə etmək və soyunun şərəfini sübut etmək məqsədilə yazdığı "Kitabül-Məsalib" bu sahədə yazılmış ilk əsər sayılır. İbn Əbdürəbbihin "əl-İqdül-fərid" əsərinin "əl-Yətimətüs-saniyə" adlı fəsli Ziyad, Həccac, Taliblər və Bərməkilərə həsr olunmuşdur. Dövrün şairlərindən Əxtal onun üçün mədhiyyə, Miskin əd-Darimi və Harisə ibn Bədr əl-Qudani isə mərsiyə yazmışdır. Əvvəllər Ziyad və övladları haqqında təriflər deyən, sonradan isə onları tənqid edən hicv şairi İbn Müfərrix bu ailə haqqında yazdığı hicvlərlə tanınmışdır. Oğulları Əbbad və Übeydullah da Əməvi sərkərdələri və valiləri olmuşdur. Onun nəslindən olan Yəmən valisi Məhəmməd ibn Abdullah tərəfindən qurulan Ziyadilər sülaləsi Yəməndə iki əsr (818–1018) hakimiyyətdə olmuşdur.^[1]

1. ↑ ^{1 2} "ziyad-b-ebih". 13.05.2025 tarixində arxivləşdirilib.
2. ↑ "من هو زياد بن أبيه؟". 13.05.2025 tarixində arxivləşdirilib.
3. ↑ ^{1 2 3 4} "زياد بن أبيه". 13.05.2025 tarixində arxivləşdirilib.
4. ↑ Bəlazuri. Fütuh (ərəb). Beyrut. 1987. 479.
5. ↑ Kalkaşəndi. Subhul-əşa fi sinaətil-inşa (ərəb). I. Qahirə. 1910–20. 424.