Əbül-Fəzl Zeynəddin Əbdirrəhman ibn əl-Hüseyn ibn Əbdirrəhman əl-İraqi (ərəb. زين الدين العراقي; 1325[1], Ərbil[1] və ya Qahirə – 1404[1] və ya 1403, Qahirə[1]) — kürd əsilli hədis hafizi və alimi.[2]
| Zeynəddin əl-İraqi | |
|---|---|
| ərəb. زين الدين العراقي | |
| Doğum tarixi | 1325[1] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 1404[1] (78–79 yaşında) və ya 1403 (77–78 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Tanınmış yetirməsi | İbn Həcər əl-Əsqəlani |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Nəsəbi Əbdürrəhim ibn Hüseyn ibn Əbdürrəhman ibn İbrahim ibn Əbu Bəkr ibn İbrahimdir. Əbdürrəhim adını ona Təqiyyəddin əl-Qənəvi tərəfindən qoyulub. Nisbələri "əl-Misri", "ər-Razinani", "əl-Mehrani", "əl-Əsəri", "əş-Şafii" və "əl-Kürdi"dir. Ən məşhur nisbəsi "əl-İraqi"dir.[3]
Hicri 725-ci (1325) ildə anadan olub. Üç yaşı olanda atasını itirib. Çox güclü yaddaşa malik olduğundan səkkiz yaşında hafiz olub, bir çox dini ədəbiyyatı əzbərləyib. Əvvəl qiraət və ərəb dili öyrənməyə üstünlük verib. Əbdürrəhman ibn Əhməd ibn Bağdadidən və başqalarından qiraəti-səba öyrənib. Bu minvalda fiqh, fiqh üsulu və təfsir sahələrində də özünü inkişaf etdirib. İzzəddin ibn Cəmaanın təşfiqi ilə hədis sahəsinə yönəlib. Onun hədis sahəsinə nə vaxt yönəldiyi tamam məlum olmasa da, on iki yaşı olanda ilk hədis dərslərini Şəhabəddin Əhməd ibn Əbül-Fərəc ibnül-Babadan aldığı, ən mühüm hədis biliklərini Qahirədə Hənəfi alimi Ələddin ibnüt-Türkmənidən öyrəndiyi, ondan və Əbdürrəhman ibn Abdullah ibn Şahidül-Ceyşdən "Səhihi-Buxari"ni oxuduğu məlumdur. O, Qahirədəki hədis mütəxəssislərinin biliklərindən bəhrələndikdən sonra, Dəməşq, Həma, Hüms, Hələb, İskəndəriyyə, Tripoli, Baaləbək, Nablus, Qəzza, Qüds, Məkkə, Mədinə və başqa elm mərkəzlərinə elmi səfərlər etmişdir. Ən çox bəhrələndiyi alimlər İbn Seyyidün-Nəs, Məhəmməd ibn Abdullah ibnül-Muhib əd-Dəkqaq, Təqiyyəddin Məhəmməd ibn Əbu Bəkr əl-Əhnai, Təqiyyəddin əs-Subki, Xəlil ibn Keykəldi əl-Əlai, İzzəddin ibn Cəmaa, Səmin, Siracəddin Ömər ibn Məhəmməd əd-Dəmənhuri və xüsusi ilə İsnəvidir. O, həmçinin Əbu Həyyan əl-Əndəlüsidən də bəhrələnmək istəmiş, lakin əl-Əndəlüsünün sufilərə olan münasibətindən sonra bu fikrindən daşınmışdır.[4] O, Dəməşqdə Məhəmməd ibn İsmayıl ibn Həbbaza "Səhihi-Müslüm"ü altı məclisdə, "əl-Müsnəd"i də otuza yaxın məclisdə oxumuşdur.[5] Müəllimləri Əlai, İbn Cəmaa, Təqiyəddin əs-Subki, İsnəvi və İbn Kəsirə görə, Zeynəddin əl-İraqi hədis sahəsini yaxşı yetişmiş bir mütəxəssis olmuşdur.
Zeynəddin əl-İraqi çox gənc yaşlarından əsər yazmağa başlamışdır. O, iyirmi yaşı olanda "İhyəu Ülumid-din" əsərindəki hədislər təxric etmişdir. O, hicri 752-ci (1351) ildən bütövlükdə hədis sahəsinə yönəlmiş, vaxtını hədis oxumağa, oxutağa və yazmağa həsr etmişdir. Zeynəddin əl-İraqi, İbnüs-Salah əş-Şəhrəzuridən etibarən uzun bir müddətdir tərk olunmuş hədis imlası məclislərinin yenidən canlandırılmasına nail olmuşdur. O, 11 il boyunca 416 imla məclisi təşkil edərək tələbələrinə hədis yazdırmışdır. İbn Həcər görə, o, bu hədislərin çoxunu əzbərdən yazdırmışdır. O, İbn Tolun məscidində, Kamilliyyə və Zahiriyyə hədis evlərində hədis təhsili vermişdir. Fəziliyyə mədrəsəsində də fiqh təhsili vermişdir. O, həmçinin Məkkədə, Mədinədə, Misir və Suriyanın müxtəlif şəhərlərində hədis təhsili və fətvalar vermişdir. Qahirədə dərs verməklə yanaşı, xətiblikdə etmişdir. Mədinədə üç il beş ay qazılıq etmiş, Məscidi-Nəbəvidə imamlıq, Məkkədə isə qazılıq etmişdir.
Zeynəddin əl-İraqidən dövrünün tanınmış alimlərinin demək olar ki, hamısı faydalanmışdır. Kəmaləddin əd-Dəmiri, Əhməd ibn Əbu Bəkr əl-Busiri, Təqiyyəddin əl-Fəsi, Sibt İbnül-Əcəmi və İbn Zahirə onlardan bəziləridir. İbn Kəsir ondan iyirmi dörd yaş böyük olmasına baxmayaraq, bəzi əsərlərini onun yanında oxumuş və hədislərin təxrici sahəsində ondan faydalanmışdır. Lakin Zeynəddin əl-İraqidən ən çox bəhrələnənlər Nurəddin əl-Heysəmi, İbn Həcər əl-Əsqəlani və "İbnül-İraqi" kimi tanınan oğlu Əbu Züra olmuşdur. Heysəmi onun həm dostu, həm kürəkəni, həm də ən böyük köməkçisi olmuşdur. Zeynəddin əl-İraqi Heysəmini zəvaid sahəsinə yönəltmiş və bu sahədəki tədqiqatarında ona rəhbərlik etmişdir.
İbn Həcər isə on il müddətində Zeynəddin əl-İraqinin tələbəsi olmuş, onun öz əsərləri ilə yanaşı, Tirmizinin "əş-Şəmaili"ni, Darəqutninin "əs-Sünən"ini, Əbu Əvanənin "əs-Səhih"ini, Beyhəqinin "əs-Sünənül-kübrə"sini və daha bir çox əsəri ondan oxumuşdur.[6] İbnül-İraqi də hər fürsətdə atasından faydalanmışdır. Zeynəddi əl-İraqinin vəfatı zamanı bir şəxs ondan özündən sonra hansı hədis hafizlərinin qaldığını soruşduqda, əvvəlcə İbn Həcərin, sonra oğlu Əbu Züranın, üçüncü olaraq isə Nurəddin əl-Heysəminin adını çəkməsi,[7] bu üç tələbəsinə göstərdiyi xüsusi diqqətin səbəbini aydın şəkildə nümayiş etdirir.
Mənbələrin bildirdiyinə görə, Zeynəddin əl-İraqi həm zöhdü, təqvası, yüksək əxlaqi keyfiyyətləri, həm də hədis elmləri sahəsindəki dərin biliyi sayəsində böyük nüfuz qazanmışdır. Belə ki, müəllimi İzzəddin ibn Cəmaa onu Misirin hədis sahəsindəki ən böyük "avtoritet"i hesab etdiyi halda, İbn Həcər də hədis elmini ondan daha yaxşı bilən birini görmədiyini bildirmişdir.[7] Süyuti isə Zeynəddin əl-İraqinin hicri VIII (XIV) əsrin mücəddidi olduğunu söyləmişdir.[8] Zeynəddin əl-İraqi 8 Şaban 806-cı ildə (20 fevral 1404) vəfat etmişdir. İbn Həcər onun ölümünə uzun bir mərsiyə həsr edərək, öz dərin təəssüf hissini ifadə etmiş,[3] eyni zamanda mühüm elmi fəaliyyətləri haqqında da məlumat vermişdir.
Zeynəddin əl-İraqinin qələmə aldığı əsərlərdən bəziləri bunlardır:
- İxbərül-əhya bi-əxbəril-İhyə. "İhyə"dəki hədislərin təxrici üçün qələmə alımış əsər. Əsər dört cilddən ibarət olub, hicri 751-ci (1350) ildə tamamlanmışdır.
- əl-Əlfiyyə. Zeynəddin əl-İraqinin hədis üsulu ilə bağlı qələmə aldığı mənzum əsər.[9]
- Təmyizül-Əshab.[10]
- Zeylu Tarixil-İslam.[10]
- Məcalis-Səba. Özündə yeddi məclisdə yazdırdığı hədisləri ehtiva edən əsər.
- Risalə.
- ət-Tusəiyyat.
- əl-Əlfiyyə fi qəribil-Quran.
- Təkmilətu Şərhit-Tirmizi.
- Nüqətül-fətəva aləl-müxtəsərat.
Zeynəddin əl-İraqi bəzi qəsidə və şeirlərin də müəllifidir. Onun tamamlaya bilmədiyi əsərlər isə aşağdakılardır:
- Ətrafu Səhihi-İbn Hibban,
- Ricalu Səhihi-İbn Hibban,
- Ricalu Sünənid-Darəqutni.[2]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Bibliothèque nationale de France Record #11352416t // BnF catalogue général (fr.). Paris: BnF.
- ↑ 1 2 Kandemir, M. Yaşar. "Irâkī, Zeynüddin". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1999. 24 dekabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2025.
- ↑ 1 2 Demir, Necip Sefa. "Zeynüddîn el-Irâkî'nin hayatı ve eserlerine genel bir bakış". Journal of Babarti. 20. 2024: 72–88.
- ↑ İbn Fəhd. Ləhzül-əlhəz (ərəb). Heydərabad (Hindistan). 1956. 222.
- ↑ Fəsi. Zeylüt-Təqyid fi rüvətis-sünən vəl-məsanid (ərəb). II. Beyrut: naşir Kamal Yusif əl-Hut. 1990. 106.
- ↑ İbn Həcər. əl-Məcməul-Müəssəs (ərəb). II. Beyrut. 1994. 184–230.
- ↑ 1 2 İbn Həcər. İnbəül-Qumr (ərəb). V. Beyrut. 1967. 171, 172.
- ↑ əl-İraqi, Zeynəddin. əl-Bais aləl-Xəlas (ərəb). Riyad: naşir Məhəmməd əs-Səbbağ. 1973. 94.
- ↑ Uğur, Mücteba. "el-Elfiyye". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1995. 24 dekabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2025.
- ↑ 1 2 Brokelman. Geschichte der arabischen Litteratur Supplementband (alman). II. Leyden. 1937–1942. 70.