Zahid Kövsəri

M. Zahid əl-Kövsəri 16 sentyabr 1879-cu ildə Düzcənin Hacıhəsən (indiki Qaraçalı) kəndində doğulub. Nisbələri "əl-Kövsəri" olan qafqazlı bir ailəyə mənsubdur.

Zahid ilk elmi biliklərini dini adamı olan atasından, sonra isə Düzdəcəki rüşdiyyə məktəbində müfti Skopyeli Hüseyn Vəcih Əfəndi kimi alimlərdən alır. Buradan məzun olan Zahid, 1983-cü ildə İstanbula gedir. Burada Qazəsgər Həsən Əfəndi Darül-hədis mədrəsəsində təhsilini davam etdirir. Bu minvalda həm əmisi Musa Kazımdan ərəb dili və ədəbiyyatı dərsləri alır, həm də Fateh məscidində verdilən dərslərdə iştirak edir. Bu dərslərdə Çəkməcəli İsmayıl Zöhdü Əfəndi, Yusif Ziyəddin Əfəndi, Qarinabadlı Xəlil Əfəndi, Alasonyalı Əli Zeynəlabidin Əfəndi, Əğinli İbrahim Həqqi Əfəndi, Əli Rza Fəxri Əfəndi və Şeyx Mehmed Əsəd Dədə kimi alimlərdən faydalanır. Özünün dediyinə görə elmi şəxsiyyətinin formalaşmasında ən çox rolu olan müəllimləri Alasonyalı Əli Zeynəlabidin Əfəndi ilə Əğinli İbrahim Həqqi Əfəndidir.

Təsilini həyatını müvəffəqiyyətlə başa vuran Zahid, Fateh məscidində müəllim işləməyə başlayır. Bu dövrdə ona mədrəsələrin təkmilləşdirilməsi üçün yaradılmış komissiyada da vəzifə verilir; İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə müxalif olmasına baxmayaraq, təhsil sahəsində yeni qərarların qəbul olunmasına nail olur. 1913-cü ildə İstanbul müdərrisliyi "rüus" imtahanını müvəffəqiyyətlə verir. Darül-fünunda açılan fiqh müdərrisliyi imtahanında da uğur qazansa da, təyin olunması İttihadçılar tərəfindən əngəllənərək Kastamonuya göndərilir. Burada ona yeni açılmış bir mədrəsənin qurulması işi tapşırılır. Burada üç il qaldıqdan sonra dəniz yolu ilə İstanbula qayıdarkən mindiyi qayığın batması nəticəsində boğulma təhlükəsi yaşayır. Birinci Dünya müharibəsindən sonra Darüş-şəfəqədə bir ay müəllim işləyir. Sonra Süleymaniyədə yerləşən Mədrəsətül-Mütəhəssisin mədrəsəsində müdərris təyin edilir. Bu minvalda Süleymaniyə mədrəsəsinin nümayəndəsi kimi Məclisi-Vəkaləti-Dərs üzvlüyünə seçilir. 15 avqust 1919-cu ildə şeyxülislam vəkili vəzifəsini icra edən "Dərs Vəkaləti"nə təyin edilir. Sultan III Mustafa tərəfindən tikilmiş mədrəsənin, sədrəzəm Əhməd Təvfiq Paşanın başçılıq etdiyi bir cəmiyyət tərəfindən sökülməsinə qarşı çıxır. Dərs Vəkalətinə tabe mədrəsələrin onun icazəsi olmadan sökülə bilməyəcəyini əsas gətirərək məhkəməyə müraciət edir. Bir müddət sonra məhkəməyə müraciət etdiyi üçün bu vəzifədən uzaqlaşdırılsa da, məclis üzvlüyü postunda qalır.

İttihadçılara qarşı müxalif olduğu üçün 1922-ci ildə haqqında həbs qərarı çıxarılır. Dostu vasitəsilə qərardan xəbər tutan Zahid, ailəsinə xəbər vermədən Misirə gedir. Bir neçə gündən sonra Misirə çatan Zahid, əvvəl Beyruta, sonra isə Şama gedir. Şamda Zahiriyyə Kitabxanasındakı əlyazma əsərləri üzərində araşdırmalar aparır. 1926-cı ildə Qahirəyə qayıdır və əl-Əzhər Universitetində təhsil alan türk tələbələrinin qaldığı "Təkiyyətul-Ətrak Əbüz-Zəhəb" adlı təkiyədə məskunlaşır. 1928-ci ildə elmi səfər məqsədilə ikinci dəfə Şama getsə də, burada özünə uyğun elmi mühit tapa bilmədiyi üçün yenidən Qahirəyə qayıdır. Qahirədə, Dəcvi, Məhəmməd ibn Cəfər əl-Kəttani, Əhməd Rafi ət-Təhtavi kimi alimlərdən İslam elmləri üzrə icazət alıtr. Gəlir mənbəyi olmadığı üçün maddi çətinliklər çəkir, ona edilən yardım təkliflərini qəbul etmir. Bəzi türkcə sənədlərin ərəbcəyə tərcümə edilməsi məqsədilə Misir Dövlət Arxivləri İdarəsi tərəfindən keçiriıən imtahanda uğur qazanaraq maaşlı işə girir. Bu dövrdə ailəsini İstanbuldan yanına gətirir. Oğlu və bir qızı özü İstanbulda ikən vəfat etdiyindən, Qahirəyə yalnız həyat yoldaşı və iki qızı gəlir; qızlarından Sənihə 1934-cü ildə, Məlihə isə 1947-ci ildə Qahirədə vəfat edirlər.

Zahid Qahirədə olduğu illərdə bir tərəfdən evini mədrəsəyə çevirərək tələbələr yetişdirir, digər tərəfdən isə çoxsaylı İslam əsərlərinin elmi nəşrini həyata keçirir. Çoxu misirli olmaqla yanaşı, Yəmən, Hindistan, Pakistan, İndoneziya, Malaziya, Suriya, İraq və türk əsilli tələbələrə də icazətlər verir. Əbdülhəmid əl-Kütübi əl-Misri, Əhməd Avəng Hüseyn, Alasonyalı Böyük Cəmal Öğüt, Əbdülfəttah Əbu Quddə, Əhməd Xeyri Paşa, Məhəmməd Rəşad Əbdülmüttalib, Əbül-Fəzl İbnüs-Siddiq, Əli Ülvi Qurucu, Mehmed Ehsan Əfəndi, Mustafa Runyun və Məhəmməd Hüseyn onun yetişdirdiyi tələbələrdəndir. Bu vaxt Misir mətbuatında yayımlanan islahatçı (reformist) fikirlərə qarşı çıxması səbəbilə onun ölkədən çıxarılması üçün təşəbbüslər göstərilir. Lakin Şeyx Əbdülməcid əs-Sinduni və bir müddət Əvqaf nazirliyi də etmiş əl-Əzhər şeyxi Mustafa Əbdürrəzzaqın müdaxiləsi ilə bu təhlükədən qurtulur. Fəaliyyətləri və nəşrləri ilə böyük rəğbət qazanan Zahid, Misirdəki elm əhli üzərində dərin təsir buraxır. Əzhərdə oxuyan tələbələri vasitəsilə Hindistan və Pakistanda yaşayan alimlərlə əlaqə quraraq geniş bir elmi çevrə formalaşdırır.^[2]

1950-ci ildə Demokrat Partiyanın hakimiyyətə gəlməsi ilə Türkiyəyə dönmək ümidi yaranır. Bunun üçün fürsət gözləyir. Lakin bu vaxt müxtəlif xəstəliklərlə mübarizə aparmağa başlayır və sağala bilməyərək, vətən həsrəti ilə, 11 avqust 1952-ci ildə Qahirədə vəfat edir.^[1]

Qələmə aldığı əsərləri bunlardır: "əl-İstibsar fit-təhaddüs ənil-cəbr vəl-ixtiyar" (Qahirə 1951), "Nəzrə əbirə fi məzəimi mən yunkiru nuzulə İsa aləyhis-səlam qəbləl-axirə" (Qahirə 1943), "Məqəlatül-Kəvsəri" (Qahirə 1952; Hüms 1388), "İrğamul-mərid fi şərhin-nəzmil-ətid li-təvəssülil-murid" (İstanbul 1910) və s.

1. ↑ ^{1 2} "Zahid Kevseri". TDV İslam Ansiklopedisi. 21.05.2025 tarixində arxivləşdirilib.
2. ↑ ən-Numani. Silatül-İmam əl-Kövsəri bi uləmai şibhil-qarrətil-Hindiyyetil-Bakistaniyyə. Düzcə. 2007. 175–198.