Zənci abxazlar

Abxaziya ərazisində tarixən abxazlar, gürcülər və ruslar kimi müxtəlif etnik qruplar yaşamışdır. Təxminən 100 il əvvəl bu əhalinin tərkibində Afrika mənşəli qaradərili bir etnik qrup — Afro-Abxazlar da mövcud olmuşdur.^[2] Hal-hazırda isə bu qrup yerli əhali ilə tam şəkildə assimilyasiya olunmuşdur və ayrı bir etnik icma kimi mövcud deyildir.

Afro-Abxazların əsas məskənləri Kodor çayı boyunca yerləşən Çlou, Merkula, Aqdarra, Pokveş və xüsusilə Adzyubja kəndləri olmuşdur. Onlar abxaz dilində danışır və özlərini abxaz adlandırırdılar. İcmada dini müxtəliflik müşahidə edilirdi: əksəriyyəti müsəlman, bir qismi isə xristian, yəhudi və ya bütpərəst idi.

Bu qaradərili icmaların mənşəyi barədə müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur. Ən çox qəbul edilən fərziyyəyə görə, Afro-Abxazların əcdadları Osmanlı dövründə Abxaz knyazı Şervaşidzenin (Çaçbanın) plantasiyalarında işlətmək üçün qul bazarından aldığı bir neçə yüz Afrika mənşəli quldur.^[3] Şervaşidze soyadının “Şirvanşah” sözünün təhrif olunmuş forması olduğu və bu knyaz ailəsinin Şirvanşahlarla qohum ola biləcəyi də qeyd olunur.^[4]

Başqa bir ehtimala görə, XVIII əsrdə qullarla dolu bir gəmi Abxaziya sahillərində qəzaya uğramış, xilas olan qaradərililər isə sahil bölgələrinə çıxaraq məskunlaşmışlar. Digər bir nəzəriyyədə isə onların qədim dövrlərdə Efiopiyadan Qafqaza köç etdikləri ehtimal olunur. Antik yunan mənbələrində Abxaziya “Kolxida”, burada yaşayanlar isə “kolx” adlandırılırdı. Yunan tarixçisi Herodot kolxları qaradərili və qıvrım saçlı kimi təsvir etmiş, onların misirlilər və həbəşlilər kimi oğlan uşaqlarını sünnət etdiklərini bildirmişdir.^[1]

Həmçinin bəzi mənbələrdə knyaz Abaşidzenin 1840-cı ildə Efiopiyadan qaradərililəri plantasiyalarda işlətmək üçün gətirməsi barədə versiya mövcuddur. Bu nəslin davamçıları Abxaziyada “Abaş ailəsi” adı ilə tanınır. Hal-hazırda isə Abxaziyada təmiz qanlı qaradərili ailə qalmamış, qaradərililər digər icmalarla qarışmış və nəticədə gələcək nəsillərdə zənci irqinin fiziki əlamətləri demək olar ki, tamamilə itmişdir.^[1]

Afro-Abxazlar 19-cu əsrdə artıq yerli əhali ilə tam assimilyasiya olunmuş və sovet dövründə ayrıca etnik qrup kimi qeydiyyata alınmamışdır, çünki Sovetlərdə qruplar dəri rənginə görə fərqləndirilmir, əsasən dil və mədəniyyət faktorlarına görə təsnif edilirdi.^[5] Bununla belə, sovet antropoloqları 1960-cı illərdə bu icmaya maraq göstərərək bir neçə tədqiqat aparmışlar.^[6] XX əsrin əvvəllərindən etibarən Afro-Abxazlar Rusiya və xarici mətbuat orqanlarının diqqətini çəkmişdir. 1913-cü ildə V. P. Vradii Tbilisi qəzetlərindən Kavkaz-da məqalə dərc etmiş, 1923-cü ildə isə jurnalist Zinaida Rixter bu icmalar haqqında İzvestiya-da yazmışdır. 1925 və 1931-ci illərdə amerikalı antropoloq B. Adler The New York Times-da Afro-Abxazlar haqqında araşdırmalarını yayımlamışdır.^[7]

1992–1993-cü illər Abxaziya müharibəsi zamanı baş verən Tkvarçeli mühasirəsi əməliyyatı çərçivəsində Gürcüstan qoşunları Afro-Abxaz icmalarının məskunlaşdığı üç əsas kəndi — Adzyubja, Kindigh və Tamsh — dağıtmışdır.^[8]

Bütün bu nəzəriyyələrə baxmayaraq, Afro-Abxazların Afrikadan Qafqaza necə və hansı yollarla gəlib çatdığı sualı indiyədək tam aydınlaşdırılmamış və sirr olaraq qalmaqdadır.^[9]

XIX əsrin amerikalı səyyah, yazıçı və jurnalist Corc Kennan tərəfindən çəkilmiş qaradərililərin fotoları bu gün də diqqəti özünə cəlb etməkdə davam edir. Belə ki onun 1870–1886-cı illərdə Rusiya imperiyasına səyahəti zamanı çəkdiyi fotoportretlərdən biri Azərbaycan üçün xüsusilə önəmlidir. Kennanın çəkdiyi həmin fotoda Dağlıq Qarabağda yaşayan qaradərili təsvir olunub. C. Kennan öz qeydlərində həmin şəxs afro-qarabağlı adlandırılıb. Fotoda olan şəxsin kimliyi barədə heç bir məlumat olmasa da, geyiminin Qafqazlılara xas formada olduğu görünür. Həmin fotonun bu gün ABŞ konqresinin kitabxanasında "Qarabağ zəncisi" adı ilə saxlanıldığı qeyd olunur.^[4][10]

• Blakely, Allison. Russia and the Negro: Blacks in Russian History and Thought. Howard University Press. 1986. ISBN 9780882581460.
• Fikes, Kesha; Lemon, Alaina. "African Presence in Former Soviet Spaces". Annual Review of Anthropology. 31 (1). 2002. doi:10.1146/annurev.anthro.31.040402.085420. JSTOR 4132890.
• Bogdanov, Konstantin. "'Negroes' in the USSR: The Ethnography of an Imaginary Diaspora" (PDF). Forum for Anthropology & Culture (11). 2009.
• Colarusso, John. "Abkhazia". Central Asian Survey. 14 (1). 1995. doi:10.1080/02634939508400892.