Zəfəran

Zəfəran
Zəfəran
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Birləpəlilər Dəstə: Qulançarçiçəklilər Fəsilə: Süsənkimilər Yarımfəsilə: Zəfərankimilər Triba: Ixieae Cins: Zəfəran
Beynəlxalq elmi adı
	Crocus L., 1753;
ITIS	43285
NCBI	58949

Zəfəran (lat. Crocus) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin süsənkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Bu bitkinin 1 qramı 100 litr suyu sarı rəngə boyayır. Gövdə, demək olar ki, inkişaf etmir. Yarpaqlar kökətrafınada yerləşərək rozet əmələ gətirir. Yazın əvvəllərində çiçək açır. Çiçək yağmurlu havalarda və gecələr qapanır. Zəfəranın çiçəyinin dişiciyindən ədviyyat kimi istifadə olunur. Soyuq və şaxtalı havalara tab gətirə bilən zəfəranın kökü −18°dən +40°-dək temperaturda inkişaf edir. Amma çiçəkləmə dövründə, əksinə olaraq quru və günəşli hava əlverişlidir, çünki zəfəranın çiçəkləri donmağa qarşı çox həssasdır. Zəfəranın becərilməsi 3 min il öncəyə gedib çıxır. Bu bitki əsasən İranda, İspaniyanın cənubunda və Pakistanın Kəşmir əyalətində, həmçinin Azərbaycan, ABŞ, Mərakeş, Hindistanda, Meksikada, Türkiyədə, Fransada, Misirdə, Əfqanıstanda və Çində becərilir. Zəfəran bitkisi yüksək miqdarda maye tələb edir ki, bu səbəbdən də o yalnız Kəşmirdə illik 1000–1500 mm yağıntı düşməsi səbəbilə suvarılmadan yetişdirilir. Hətta illik 500 mm yağıntı düşən Yunanıstanda və 400 mm yağıntı düşən İspaniyada belə zəfəranı yalnız suvarma yolu ilə yetişdirmək mümkündür. Azərbaycan dilindən başqa ərəb dilində də bu bitkiyə "zəfəran" deyilir. İspanca "azafran", ingiliscə "saffron", fransızca "safrane", italyanca "zaferano" və hind dilində "zuffron" adlanır. Zəfərandan əsasən boyaçılıqda, əczaçılıqda və yeyinti sənayesində istifadə olunur. Keçmişdə boyaçılıqda xalça və s. boyamaq üçün geniş istifadə olunub. Buna səbəb həm boyama gücünün həddindən artıq çox olması (öz miqdarının 100 min misli qədər), həm də xoşagələn parlaq sarı rəng verməsi idi. Amma zəfəranın qiymətinin baha olduğuna görə indi boyaq maddəsi kimi çox az istifadə olunur. Zəfəranın əsas istehsalçısı İrandır. Belə ki, bu ölkənin payına ümumi zəfəran istehsalının 65%-dən çoxu düşür. İran hər il 40-dan çox ölkəyə ümumilikdə 200 tona yaxın zəfəran ixrac edir. Bu ölkələr əsasən İspaniya, BƏƏ, Almaniya, İtaliya, Fansa, Bəhreyn və İsveçrədir. Dünyada zəfəranın 70 cinsinə aid 1800 növü məlumdur.

Dərman bitkisi

Zəfəran lap qədimdən dərman maddəsi olaraq istifadə edilir. Bu bitki iştahasızlıq, bronxit, həzm sistemi pozğunluqları və yuxusuzluq kimi xəstəliklərə qarşı müalicədə istifadə olunur. Zəfərandan, həmçinin xərçəng xəstəliyinin müəyyən edilməsində də istifadə olunur. ABŞ, Yaponiya, Rusiya, İspaniya, Fransa, Rumıniya və İngiltərədə siçanlar üzərində aparılan təcrübələrdə də zəfərandan istifadə olunur.

Sinonimləri

Heterotipik sinonimləri

Crociris Schur
Geanthus Raf.
Safran (bitki) Medik.

Yarımnövləri

Crocus abantensis T.Baytop & B.Mathew
Crocus abracteolus Kernd. & Pasche
Adam zəfəranı (Crocus adami J.Gay)
Crocus adamioides Kernd. & Pasche
Crocus adanensis T.Baytop & B.Mathew
Crocus aerius Herb.
Crocus akdagensis Kernd. & Pasche
Crocus akkayaensis Kernd. & Pasche
Crocus alatavicus Regel & Semen.
Crocus albocoronatus (Kernd.) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus aleppicus Baker
Crocus alexandri Nicic ex Velen.
Crocus almehensis C.D.Brickell & B.Mathew
Ankara zəfəranı (Crocus ancyrensis (Herb.) Maw)
Crocus angustifolius Weston
Crocus antalyensioides Rukšāns
Crocus antalyensis B.Mathew
Crocus antherotes Kernd. & Pasche
Crocus archibaldiorum (Rukšāns) Rukšāns
Crocus arizelus Kernd. & Pasche
Crocus armeniensis Rukšāns
Crocus artvinensis (Filippov) Grossh.
Crocus × asturicus Herb.
Crocus asumaniae B.Mathew & T.Baytop
Crocus asymmetricus Erol
Crocus athous Bornm.
Crocus atrospermus (Kernd. & Pasche) Kernd. & Pasche
Crocus atticus (Boiss. & Orph.) Orph.
Crocus autranii Albov
Crocus autumnalis Mill.
Crocus azerbaijanicus Dolatyari & Rukšāns
Crocus baalbekensis Addam & Bou-Hamdan
Crocus babadagensis Kernd. & Pasche
Crocus balansae J.Gay ex Maw
Crocus banaticus J.Gay
Crocus baytopiorum B.Mathew
Crocus bertiscensis Raca, Harpke, Shuka & V.Randjel.
Crocus berytius Kernd. & Pasche
Crocus beydaglarensis Kernd. & Pasche
Crocus bifloriformis Kernd. & Pasche
Crocus biflorus Mill.
Crocus boissieri Maw
Crocus boryi J.Gay
Crocus boulosii Greuter
Crocus bowlesianus Kernd. & Pasche
Crocus bozdagensis Rukšāns & Zubov
Crocus brachyfilus I.Schneid.
Crocus brickellii Rukšāns
Crocus bydzowskyanus Rukšāns & Zubov
Crocus caelestis (Kernd. & Pasche) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus calanthus Kernd. & Pasche
Crocus cambessedesii J.Gay
Crocus cancellatus Herb.
Crocus candidus E.D.Clarke
Crocus cappadocicus (B.Mathew) Rukšāns
Crocus caricus (Kernd. & Pasche) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus carpetanus Boiss. & Reut.
Crocus cartwrightianus Herb.
Xəzər zəfəranı (Crocus caspius Fisch. & C.A.Mey. ex Hohen.)
Crocus chiaicus Dolatyari & Rukšāns
Crocus chionophilus Dolatyari & Rukšāns
Crocus christianii Rukšāns & Zubov
Crocus chrysanthus (Herb.) Herb.
Crocus cigdemiae Erol
Crocus clusii J.Gay
Crocus cobbii Kernd., Pasche & Harpke
Crocus coloreus Kernd. & Pasche
Crocus corsicus Vanucchi
Crocus crewei Hook.f.
Crocus cvijicii Košanin
Crocus cyprius Boiss. & Kotschy
Crocus dalmaticus Vis.
Crocus damascenus Herb.
Crocus danfordiae Maw
Crocus danubensis Kernd., Pasche, Randjel. & V.Randjel.
Crocus demirizianus Erol & Can
Crocus dispathaceus Bowles
Crocus dolatyarii Rukšāns
Crocus duncanii Rukšāns
Crocus duplex Weston
Crocus etruscus Parl.
Crocus fauseri Kernd. & Pasche
Crocus fibroannulatus (Kernd. & Pasche) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus flavus Weston
Crocus fleischeri J.Gay
Crocus × fritschii Derganc
Crocus gargaricus Herb.
Crocus geghartii Sosn.
Crocus georgei Rukšāns
Crocus gilanicus B.Mathew
Crocus goulimyi Turrill
Crocus graveolens Boiss. & Reut.
Crocus gunae Rukšāns
Crocus hadriaticus Herb.
Crocus hakkariensis (B.Mathew) Rukšāns
Crocus hartmannianus Holmboe
Crocus harveyi Rukšāns
Crocus haussknechtii (Boiss. & Reut. ex Maw) Boiss.
Crocus heilbronniorum Erol
Crocus hellenicus (Rukšāns) Rukšāns
Crocus hermoneus Kotschy ex Maw
Crocus heuffelianus Herb.
Crocus hittiticus T.Baytop & B.Mathew
Crocus homeri Rukšāns
Crocus × hybridus Petrovič
Crocus hyemalis Boiss. & C.I.Blanche
Crocus ibrahimii (Rukšāns) Rukšāns
Crocus ilgazensis (B.Mathew) Rukšāns
Crocus ilvensis Peruzzi & Carta
Crocus imperati Ten.
Crocus incognitus Kernd. & Pasche
Crocus inghamii Rukšāns
Crocus ionopharynx (Kernd. & Pasche) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus iranicus Rukšāns
Crocus isauricus Siehe ex Bowles
Crocus istanbulensis (B.Mathew) Rukšāns
Crocus jablanicensis Randjel. & V.Randjel.
Crocus jostii Rukšāns & Zubov
Crocus kangalensis Kernd. & Pasche
Crocus karamanensis Kernd. & Pasche
Crocus karduchorum Kotschy ex Maw
Crocus kartaldagensis Kernd. & Pasche
Crocus katrancensis Kernd. & Pasche
Crocus keltepensis Yüzb.
Crocus kerndorffiorum Pasche
Crocus kofudagensis Rukšāns
Crocus korolkowii Maw & Regel
Crocus kosaninii Pulevic
Crocus kotschyanus K.Koch
Crocus kurdistanicus (Maroofi & Assadi) Rukšāns
Crocus laevigatus Bory & Chaub.
Crocus lazicus Boiss.
Crocus leichtlinii (Dewer) Bowles
Crocus leucostylosus (Kernd. & Pasche) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus ligusticus Mariotti
Crocus longiflorus Raf.
Crocus lyciotauricus Kernd. & Pasche
Crocus lycius (B.Mathew) Rukšāns
Crocus lydius Kernd. & Pasche
Crocus macedonicus Rukšāns
Crocus malatyensis Kernd. & Pasche
Crocus malyi Vis.
Crocus marandicus Dolatyari & Rukšāns
Crocus marasensis Kernd. & Pasche
Crocus mathewii Kernd. & Pasche
Crocus mazziaricus Herb.
Crocus mediotauricus Kernd. & Pasche
Crocus melantherus Boiss. ex Harpur-Crewe
Crocus mersinensis Kernd. & Pasche
Crocus michelsonii B.Fedtsch.
Crocus micranthus Boiss.
Crocus minimus Redouté
Crocus minutus Kernd. & Pasche
Crocus moabiticus Bornm. & Dinsm.
Crocus mouradi Whittall
Crocus multicostatus Kernd. & Pasche
Crocus munzurensis Kernd. & Pasche
Crocus musagecitii Erol & Yıldırım
Crocus mysius Kernd. & Pasche
Crocus naqabensis Al-Eisawi & Kiswani
Crocus neapolitanus (Ker Gawl.) Loisel.
Crocus neglectus Peruzzi & Carta
Crocus nerimaniae Yüzb.
Crocus nevadensis Amo & Campo
Crocus nivalis Bory & Chaub.
Crocus niveus Bowles
Crocus novicii V.Randjel. & Miljkovic
Crocus nubigena Herb.
Crocus nudiflorus Sm.
Crocus ochroleucus Boiss. & Gaill.
Crocus olivieri J.Gay
Crocus oreocreticus B.L.Burtt
Crocus oreogenus Kernd. & Pasche
Crocus orphei Karampl. & Constantin.
Crocus pallasii Goldb.
Crocus pallidus Kitan. & Drenk.
Crocus pamphylicus (B.Mathew) Rukšāns
Crocus × paulineae Pasche & Kerndorff
Crocus pelistericus Pulevic
Crocus pelitensis Kernd. & Pasche
Crocus pestalozzae Boiss.
Crocus pilousii Rukšāns & Zubov
Crocus ponticus Kernd. & Pasche
Crocus pseudoiranicus Dolatyari & Rukšāns
Crocus pseudonubigena (B.Mathew) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus pulchellus Herb.
Crocus pulchricolor (Herb.) Herb. ex Tchich.
Crocus pumilus (Rukšāns) Rukšāns
Crocus punctatus (B.Mathew) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus puringii Rukšāns
Crocus randjeloviciorum Kernd., Pasche, Harpke & Raca
Crocus rechingeri Kernd. & Pasche
Crocus reinhardii Rukšāns
Crocus reticulatus Steven ex Adams
Crocus rhodensis Rukšāns
Crocus rifatozdemirii Erol
Crocus robertianus C.D.Brickell
Crocus romuleoides Kernd. & Pasche
Crocus roopiae Woronow
Crocus roseoviolaceus Kernd. & Pasche
Crocus rujanensis Randjel. & D.A.Hill
Crocus ruksansii Zubov
Crocus salurdagensis Kernd. & Pasche
Crocus salzmannii J.Gay
Crocus samarasii Rukšāns
Crocus sanandajensis Kernd. & Pasche
Crocus sarichinarensis (Rukšāns) Rukšāns
Əkin zəfəranı (Crocus sativus L.)
Crocus scardicus Košanin
Crocus scepusiensis (Rehmann & Wol.) Borbás ex Kulcz.
Crocus scharojanii Rupr.
Crocus schneideri Kernd. & Pasche
Crocus seisumsiana Rukšāns
Crocus siculus Tineo
Crocus sieberi J.Gay
Crocus sieheanus Barr ex B.L.Burtt
Crocus simavensis Kernd. & Pasche
Crocus sivasensis Kernd. & Pasche
Crocus sozenii Rukšāns
Gözəl zəfəran (Crocus speciosus M.Bieb.)
Crocus stevensii Rukšāns
Crocus stridii Papan. & Zacharof
Crocus suaveolens Bertol.
Crocus suworowianus K.Koch
Crocus tahtaliensis Kernd. & Pasche
Crocus taseliensis Kernd. & Pasche
Crocus tauri Maw
Crocus tauricus (Trautv.) Puring
Crocus terzioghlui Erol
Crocus thirkeanus K.Koch
Crocus thomasii Ten.
Crocus tommasinianus Herb.
Crocus tomoricus Markgr.
Crocus tournefortii J.Gay
Crocus vaclavii Rukšāns
Crocus vallicola Herb.
Crocus variegatus Hoppe & Hornsch.
Crocus veluchensis Herb.
Crocus veneris Tapp. ex Poech
Crocus vernus (L.) Hill
Crocus versicolor Ker Gawl.
Crocus vitellinus Wahlenb.
Crocus wattiorum (B.Mathew) B.Mathew
Crocus weldenii Hoppe & Fürnr.
Crocus xantholaimos (B.Mathew) Rukšāns
Crocus xanthosus Kernd. & Pasche
Crocus yakarianus Yıldırım & Erol
Crocus yaseminiae Erol
Crocus yataganensis (Kernd. & Pasche) Kernd., Pasche & Harpke
Crocus youngiorum Rukšāns & Zetterl.
Crocus zagrosensis Kernd. & Pasche
Crocus zanjanensis Kernd. & Pasche
Crocus ziyaretensis Kernd. & Pasche
Crocus zubovii Rukšāns

İstinadlar

↑ Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 23. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
↑ Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 36.

Həmçinin bax

[_fca5e4efde3773ec-1] Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 23. doi:10.5962/BHL.TITLE.746

[_eadf347ad0705451-2] Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 36.

[1]

[2]