Zülqədəroğulları bəyliyi

Qaraca bəyin adının Qaraca ibn Zülqədər olması səbəbilə onun atasının adının Zülqədər olduğu qənaətinə gəlinir. Zülqədər adının və ya ləqəbinin mənası və mənşəyi dəqiq məlum deyil, lakin onun türkmənşəli olduğu güman edilir. Başqa bir varianta görə, bu, Əbdülqədir adının təhrif olunmuş halıdır. Annemari fon Qabayn adın təfsirinin başqa variantını təklif etmişdir: tulqa + dar = dəbilqə taxan.^[1] Sonradan bu ad ərəbləşdirilmiş və təhrif edilmişdir. "Zülqədər" ərəb dilində "qüdrətli" deməkdir və bu variant sonrakı Osmanlı mənbələrində rast gəlinir.^[2][3]

Zeynəddin Qaraca bəy Məmlük sultanlığı tərəfindən regionun bir hissəsini idarə etmək hüququ verilmiş yerli türkman bəylərindən biri idi. Qaraca bəy Elxanlılar dövlətindən ayrılaraq türk-monqol zabiti Ərətna tərəfindən idarə olunan Ərətna bəyliyinin Mərkəzi və Şərqi Anadoluda ortaya çıxdığı dövrdə Zülqədəroğulları bəyliyini qurmuşdur.^[4] O, 1335-ci ildə Hülakülər dövlətinin dağılması ilə yaranmış siyasi boşluqdan istifadə edərək bölgədə nüfuz qazanmağa başladı. Həmin ilin mayında Qaraca bəy 5 min atlı ilə Kilikiya ərazisinə yürüş etmişdir.^[5] Eyni dövrdə Taraqlı Taraqlı Xəlil bəy ibn Tarafi, daha əvvəl Ərətna bəyliyindən Əlbistanı ələ keçirmişdi^[6] və Məmlüklərə sədaqət andı içmişdi.^[7] Bu rəqabət Qaracanın hərbi əməliyyatlarını sürətləndirmişdi və 1335–1337-ci illərdə^[8][9] Zülqədəroğulları Əlbistanı tutaraq bölgədə əsas qüvvəyə çevrilmişdir.^[6]

Tarixçilər Qaraca bəyin Bayat tayfasından olduğunu güman edirlər. Tayfanın yay otlaqları Tavr dağlarının şərqində yerləşirdi.^[1] Osmanlı tarixi üzrə ixtisaslaşmış Türkiyə tarixçisi Yınançın yazdığına görə, Zülqədəroğulları camaatının təşkil etdiyi icmalar Bayat, Əfşar və Bəydili tayfalarından ibarət idi, lakin Zülqədəroğulları bəylərinin hansına mənsub olduğu naməlumdur. Zülqədəroğulları arasında Bayat tayfasının nümayəndələri çoxluq təşkil etdiyinə görə bəylərin də Bayat tayfasından olması mümkündür.^[10] Zamanta qalası yaxınlığında yerləşən Süleyman bəy məscidində ailənin köklərinin Xorasandan olduğunu bildirən kitabə var.^[11] Atası 1310-cu və ya 1311-ci ildə vəfat etdikdən sonra Qaraca bəy Suriyanın şimalında Bozox tayfa konfederasiyasının lideri olmuşdur.^[12] Onun haqqında mənbələrdə ilk dəfə 1317-ci ildə bəhs edildiyi güman edilir. O zaman Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmməd Birqada yaşayan bir türkman bəyinə əmir titulu vermişdi.^[13]

Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmməd 1337-ci ildə Qaraca bəyi "Türkmanların əmiri"^[9] və Maraşdan Əlbistana qədər uzanan torpaqların naibi kimi tanımışdır.^[14][15] Anadoluda monqol hakimiyyətinin süqut etməsi Qaraca bəyin regionda irəliləməsinə şərait yaratmışdı.^[16] O, Ərətna bəyliyinə qarşı hərbi yürüşlərə başlamış, 1338–1340-cı illərdə Harput, Gəmərək, Gürün və Darəndəni ələ keçirmişdir.^[8][17] Darəndənin fəthinə görə Məmlük sultanı ona xələt göndərərək təşəkkür etmişdi.^[18]

1340-cı ildə Qaraca bəy yenidən Ərətna torpaqlarına basqın etmişdir. Bu dövrdə Dəməşq valisi Dəniz onun əsas müttəfiqi idi və sultan da müəyyən qədər bu hərəkətləri dəstəkləyirdi. Qaraca bəy Ərətna bəyin oğullarını əsir almış, lakin qənimətin bir hissəsini qaytarmağa məcbur olmuşdur. Qaraca bəy ilə mübarizədə türkman əmiri Daşqın Hələbin valisi Altunboğadan kömək istəmişdir, lakin Dəniz müdaxilə edərək Daşqını həbs etdirmişdir.^[18]

1341-ci ildə Dənizin edam edilməsi Qaraca bəyin Məmlüklərlə münasibətlərini pozmuşdur. Qaraca müstəqillik iddiasını açıq göstərmiş və Ərətna bəy ilə Hələbi ələ keçirmək üçün ittifaq qurmağa çalışmışdır. Misirdəki hakimiyyət böhranından istifadə edən Qaraca bəy bir sıra əmirlərlə yaxınlaşdı, lakin müttəfiqi Daşteymurun edam olunmasından sonra şimala, Maraş şəhərinə çəkilməli olmuşdur.^[19][20]

1343-cü ildə Zülqədəroğulları qüvvələri Məmlüklərin göndərdiyi orduya qarşı qələbə qazanmışdır. Qaraca bəy Dül­dül dağında gizlənərək Məmlük hücumundan yayınmışdır, lakin ərzaq karvanını itirmişdir. Hələb valisi Yalbuğanın ordusu dağlarda pusquya düşərək məğlub olmuş, Qaraca bəy isə əsir düşmüş Məmlük döyüşçülərini və karvana hücum etmiş quldurları Qahirəyə göndərmiş,^[21][22] beləliklə sultanın qəzəbindən yayınmağı bacarmışdır.^[17]

Bu qələbə Qaraca bəyin nüfuzunu artırmış^[23] və 1345-ci ildə o, Kilikiya çarlığına basqınlar etmiş, Andırın və Qəbən qalasını tutmuşdur,^[24][25] lakin Hələbin yeni valisi Əriktay qalanı Məmlüklərə tabe etmək istəmişdi və nəticədə münaqişə yaranmışdır. 1346-cı ilin oktyabrında Kilikiya çarı III Konstantin Qəbəni geri almışdır.^[26]

Qaraca bəy Məmlük sultanlığında tez-tez baş verən çevrilişlərdən istifadə etmiş və real müstəqilliyə yaxınlaşmışdır. O, məktublarında özünü “Məlik əz-Zahir”, daha sonra isə “Məlik əl-Qahir” adlandıraraq 1348-ci ildə açıq şəkildə müstəqilliyini elan etmişdir.^[27][28][25]

1349–1352-ci illərdə Suriyada baş verən qarışıqlıqlarda^[29] Qaraca Məmlüklərə qarşı üsyan edən əmirləri dəstəkləmiş və Dəməşqə hücum etmişdir.^[30] Saleh Səlahəddin üsyanı yatırmaq üçün şəxsən yürüşə çıxmış, Qaraca bəy isə Zülqədəroğulları torpaqlarına çəkilmişdir. Hələb valisi Arqun Kamil Qaracaya üsyançıları təhvil verdiyi halda əfv ediləcəyini vəd etmişdir, lakin Məmlük rəhbərliyi hücuma hazırlaşmağa davam etmişdir. 1352-ci ildə Qaraca dəstəyini itirmiş, öz himayəsində olan əmirləri təhvil verməyə məcbur olmuşdur. Ardınca Qahirə sərkərdələri Taz və Şeyxu Əlbistan üzərinə yürüşə hazırlaşmışdır.^[31][32]

1353-cü ildə Arqun Kamilin rəhbərlik etdiyi 10–25 min nəfərlik Məmlük ordusu və düşmən türkman dəstələri Əlbistanı işğal etmiş, şəhəri və kəndləri yandırmışdır. Qaraca bəy Dül­dül dağında iyirmi gün müqavimət göstərmişdir, lakin məğlub olduqdan sonra döyüş meydanından qaçmışdır. Oğulları, o cümlədən varisi Qarsəddin Xəlil bəy əsir düşmüşdür. Məmlüklər əhalini və mal-qaranı Suriya və Misirdə satmışdır.^[33][34]

Qaraca bəy Kayseridə Ərətna hökmdarı I Qiyasəddin Məhəmməd bəyin sarayında sığınacaq tapmışdır,^[8] lakin Məmlüklərin tələbi ilə zəncirlənib 22 sentyabr 1353-cü ildə Hələbə göndərilmişdir.^[35][21][36] Onun azad edilməsi üçün edilən hücum uğursuz olmuş və 700 nəfər həlak olmuşdur.^[37] Sultan Saleh Qaraca bəyi Qahirəyə gətirdib 48 günlük həbsdən sonra işgəncə ilə öldürtmüşdür. Onun cəsədi üç gün Bab-Züvəylədə asılı saxlanılmışdır.^[38]

Son Osmanlı mənbələrində Qaracanın Məmlüklərə qarşı müqaviməti davam etdirdiyi və təxminən 100 yaşında (1378-ci və ya 1379-cu il) vəfat etdiyi iddia olunur, lakin orta əsr ərəb tarixçiləri bu məlumatı təkzib etmişdilər.^[39]

Məmlüklər Qaraca bəyin oğlu Xəlil bəyi Əlbistan valisi kimi tanımışdılar. Bəyliyin ərazisinin bir hissəsi Ramazanoğulları bəyliyinə verilmişdir.^[40] Qaraca bəyin Xəlil bəydən başqa daha beş oğlu var idi. Onlar Sülü Şaban, Davud, İbrahim, Osman və İsa idi.^[4]

Qaraca bəyin ölümündən sonra Zülqədəroğulları bəyliyinin rəhbərliyi oğlu Qarsəddin Xəlil bəyə keçmişdir. Əvvəlcə Məmlüklər onu tanımamış və 1354-cü ildə Ramazanoğulları bəyliyinin hökmdarı Ramazan bəyə “Türkmanların əmiri” titulu vermişdilər, lakin Ramazanoğulları Zülqədəroğullarına qarşı güclənə bilmədiyinə görə 1355-ci ildə Məmlük sultanı Xəlil bəyi bəyliyin hakimi kimi rəsmən qəbul etmişdir.^[41]

Xəlil bəy atasının siyasətini davam etdirmiş və bəyliyin sərhədlərini genişləndirmişdir. Maraş, Zamantı, Darəndə, Divriği, Malatya, Harput, Besni, Amid və Amikdən kimi məntəqələr daxil olmaqla müxtəlif ərazilərə nəzarət edirdi.^[42] Onun müstəqil olmaq istəyi Zülqədəroğulları ilə Məmlüklər arasında münasibətləri gərginləşdirirdi.^[43] 1350-ci illərin sonlarında Xəlil bəy Ərətna bəyliyində baş tutan qarışıqlıqdan istifadə edərək^[44] Harput və Besnini tutmuş, sərhədləri Zamantı çayına qədər genişləndirmişdir. O, 1360-cı ildə Malatyaya nəzarəti ələ almağa çalışmış, lakin şəhər Məmlüklərə təhvil verilmişdir. Buna baxmayaraq, Zamantı Zülqədəroğulları bəyliyinə birləşdirilmişdir.^[45]

Bu fəaliyyətlər Məmlüklərin qəzəbinə səbəb olmuşdur. Hələbə basqınlar təşkil edən Xəlil bəy Malatyaya da təzyiq göstərmişdir 1364-cü ildə Harputu mühasirəyə alaraq şəhəri fəth etmişdir. Cavab olaraq, Məmlüklər 1366-cı ildə ordu göndərmişdilər, lakin dörd aylıq uğursuz mühasirədən sonra geri çəkilmişdilər. Xəlil bəy Qahirəyə dəvət edilərək əfv olunmuş və xələt əldə etmişdir, lakin o, verdiyi sözü pozaraq Harputu qaytarmamışdır. 1370-ci illərdə Xəlil bəy Harputu yenidən tutmuşdur. Buna cavab olaraq, Məmlük sultanı Bərkuk 1378-ci ildə yürüş təşkil etdi, lakin Mübarəkşah döyüşdə öldürülmüş, Malatya valisi məğlub edilmişdir.^[46]

Xəlil bəy Ramazanoğulları ilə ittifaq qurmuş, Məmlüklərə və Ərətna bəyliyinə qarşı birgə əməliyyatlar keçirmişdir. 1379-cu ildə Yumurtalıqda Məmlük ordusuna ağır zərbə vurulmuşdur, lakin 1381-ci ildə Bərkukun göndərdiyi böyük ordu Maraşı ələ keçirmiş və Zülqədəroğulları iki əsas şəhərini – Maraş və Əlbistanı itirmişdir.^[1][47] Xəlil bəy və qardaşı Sülü Şaban bəy Məmlüklərə tabe olduqlarını bildirmişdir, lakin bu tabelik müvəqqəti idi. Məmlük ordusu geri çəkildikdən sonra Zülqədəroğulları köçəri türkmanların dəstəyi ilə yenidən Hələbə basqın etmişdilər.^[1][48]

1382-ci ildə Ərətna bəyliyində hakimiyyətə gəlmiş Qazi Bürhanəddin ilə dostluq münasibətləri qurulmuşdur. Xəlil bəy öz oğlu Nəsrəddin Mehmedi Qazi Bürhanəddinin qızı Xədicə Xatun ilə evləndirmiş və iki dövlət arasında olan ittifaqı möhkəmləndirmişdir. Qardaşı Osman bir müddət Qazi Bürhanəddinin sarayında qalmış və onun rəqiblərinə qarşı əməliyyatlarda iştirak etmişdir. 1384-cü ildə Xəlil bəy Ramazanoğullarının dəstəyi ilə Məmlüklərin nəzarətindəki şəhərləri geri almağa cəhd etmişdir, lakin Hələb valisi Yalbuğa onu məğlub etmişdir. 6 iyul 1384-cü ildə Arslandaş döyüşündə Xəlil bəy ağır itkilər verərək geri çəkilmişdir.^[1][49]

Məğlubiyyətlər və daxili çəkişmələr bəyliyin birliyini zəiflətmişdir. Qardaşları İbrahim, Osman və İsa Məmlüklərin tərəfinə keçmişdilər. Bu şəraitdən istifadə edən Məmlük sultanı Bərkuk Xəlil bəydən qurtulmağa qərar vermişdir.^[35][50] 1386-cı ilin aprelində Xəlil bəy qardaşı Səriməddin İbrahim Yağmuroğlunun təşkil etdiyi sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür. Hadisə Antep–Maraş arasındakı yaylaqda (bəzi mənbələrə görə Harputda) baş vermişdir. İbrahim görüş adı ilə Xəlili təkbətək çağırmış, pusquya salaraq başını kəsmişdi.^{[1][51][21][39]}

Xəlil bəy öldüyündə təxminən altmış yaşında idi. Onun ailəsinin bir neçə üzvü də qətlə yetirilmişdir. Tarixi mənbələrdə onun məzarı Zamantı qəsrinin ətəyində, Məlik qazinin türbəsi yaxınlığında yerləşirdi.^[51][42]

Xəlil bəyin öldürülməsindən sonra Zülqədəroğulları bəyliyinin taxtına qardaşı Sülü Şaban bəy çıxmışdı. Məmlük sultanı Bərkuk Qaraca bəyin varislərini aradan qaldırmaq və nəticədə bəyliyi sultanlığa tam şəkildə tabe etmək istəyirdi. Xəlil bəyon kəsilmiş başı Qahirəyə göndərildiyi zaman sultan onun bütün qohumlarının həbsini əmr etmiş, yalnız Sülü Şaban bəy azadlıqda qalmışdı. Onu tutmaq üçün Həma və Hümsdən toplanılmış qoşunlardan ibarət ordu Zülqədəroğulları bəyliyinə göndərilmişdir. Əlbistandan öz ordusu ilə çıxan Sülü bəy Göysunda Məmlük ordusu ilə qarşılaşmışdır. Qanlı toqquşmada Məmlüklər məğlub olmuşdular. Döyüşdə Həma və Besni valiləri, həmçinin Suriyadan olan on yeddi aşağı rütbəli sərkərdəsi həlak olmuşdur. Bu qələbə Qahirədə Sülü bəyin qardaşları İbrahim və Osmanın həbsdən azad edilməsinə səbəb olmuşdur. Sultanın planına görə, onlar Sülü bəyə rəqib olmalı idilər.^[1][52]

Osman Sülü bəyə sadiq qalmış və onunla rəqabətə girməmişdir. İbrahim bin Yağmur Qahirədə Məmlük sultanının himayəsinə alınmışdır, lakin Məmlüklərə tabe olan Suriya türkmanlarının verdiyi dəstəyə baxmayaraq, 1387-ci ilin mayında Maraşda Sülü bəy tərəfindən məğlub edilmişdir. Nəticədə, Bərkuk başa düşmüşdür ki, sultanlığın şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyi yalnız Sülü bəyin hökmdar kimi tanınması ilə təmin edilə bilər.^[53]

1388-ci ilin yayında Sülü bəyə qarşı Xəlil bəyin oğlu Nəsrəddin Mehmed çıxmışdır. Sülü bəyin tərəfində Malatyanın valisi Mintaş, Mehmedin tərəfində isə Kozanın valisi çıxış edirdi. Mintaş və Sülü bəy məğlub olmuş, Sülü bəy əmir Cüneydin yanına, Dəvəliyə sığınmışdır. Sülü bəy Qaramanoğulları bəyliyinin köməyi ilə Qazi Bürhanəddinə qarşı üsyan qaldıran əmir Cüneyidi dəstəkləmiş, lakin 1388-ci və ya 1389-cu ildə Qazi Bürhanəddin Dəvəlini mühasirəyə almış və əmir Cüneydin qüvvələrini məğlub etmişdir. Sülü bəyin qardaşı Davud da taxt iddiası irəli sürmüş və iyulda Bərkuk tərəfindən dəstəklənmişdir, ona "əmir əşərə" titulubu vermişdir, lakin o da uğur qazana bilməmişdir.^[54][4]

1389-cu ildə Yalbuğa Öməri Bərkuka qarşı müstəqil Suriya dövlətini qurmaq üçün üsyan qaldırmışdır. O, Qazi Bürhanəddini və Mintaşı Məmlük sultanlığına qarşı ittifaq qurmağa çağırmışdır. Xəlil bəyin dostu və müttəfiqi olan Qazi Bürhanəddin Bərkuka qarşı ittifaq qurmağa hazır idi. Sülü bəy də üsyançıları dəstəkləmiş və onlara əlavə qüvvə göndərmişdir. Üsyançılar Suriyanı işğal edərək Qahirəyə yönəlmiş və Barququ Əl-Salih Hacı lehinə taxtdan imtina etməyə məcbur etmişdilər, lakin tezliklə Yalbuğa ilə Mintaş arasındakı ittifaq ləğv edilmiş və Qahirədəki döyüşlərdən sonra Mintaş Yalbuğanı üstələmişdir. Bərkuk həbs olunaraq Əl-Kərəkə sürgün edilmişdir, lakin taxta qayıtmaq üçün dəstək tapa bilmişdir. Bərkukun tərəfdarları qalanı ələ keçirərək Əl-Salih Hacını həbs etmişdilər. Beləliklə, 1390-cı ilin fevralında Bərkuk yenidən sultan olmuşdur. Sülü bəy Barququn hakimiyyəti bərpa olunduqdan sonra bir müddət Mintaşa sadiq qalmışdır.^[1][55]

1390-cı ildə Sülü bəy Antepi ələ keçirməyə cəhd etmişdir. O, 10,000-dən çox qoşun ilə şəhərə gəlmiş və Mintaşın komandanlığı altında min nəfər türkman ona qoşulmuşdur. 1390-cı ilin sentyabr sonunda Sülü bəy şəhəri fəth edərək qalanı mühasirəyə almışdır.^[56] Mühasirə uzandıqda Sülü bəy Mintaşı tərk edərək Maraşa çəkilmişdir. Bərkuk Sülü bəy ilə Mintaşın ittifaqını dağıtmaq istəyirdi və buna görə də o, Sülü bəyə onun hökmdarlığını tanıdığını bildirmişdir. 1391-ci ilin yanvarına qədər Sülü bəy də sultanın hakimiyyətini tanımalı olmuşdur. Mintaş yeni Hələb valisi Qara Dəmirtaşın qoşunla gəldiyini eşidəndə mühasirəni qaldırmışdır.^[1][56]

Bir müddət sonra Bərkuk Mintaşa qarşı ordu göndərmişdir. Kozan qalasını ələ keçirmiş Sülü bəy ekspedisiyanın ona qarşı yönəldiləcəyindən ehtiyatlanmışdır. O, sultan üçün hədiyyə olaraq Dəməşqə 200 at və 200 yük qiymətli parça göndərmişdir. Sülü bəy Kozanın açarlarını Hələb valisinə göndərmiş, təslim aktını qəbul etmək üçün bir komandir göndərməsini xahiş etmişdir.^[57]

Təxminən 1394-cü ildə Anadolu bəyliklərinin hökmdarları Əmir Teymura tabe olmağı tələb edən məktublar almışdılar. Sülü bəy bu təklifi qəbul etmiş və hətta Suriyasa yürüşdə Əmir Teymurun ordusuna rəhbərlik etməyi təklif etmişdir. Bunu öyrənən Bərkuk Zülqədəroğulları bəyliyinə qarşı ordu göndərmişdir. 1395-ci ilin martında Sülü bəy məğlub olmuş və əsir düşməkdən çətinliklə qurtulmuşdur. Sonradan o, hücumlarının istiqamətini dəyişərək Ağacəri elinə qarşı müdafiə xətti qurmaq məqsədilə Qazi Bürhanəddin bəyliyinin ərazisinə basqınlar təşkil etməyə başlamışdır. Qazi Bürhanəddin Zülqədəroğulları bəyliyindən gələn basqınçılara qarşı müqavimət göstərmək üçün ölkənin cənub sərhədində iki qala inşa etmişdir. 1398-ci ildə Qazi Bürhanəddin ilə Sülü bəy arasında basqınçılıqla bağlı münaqişə yaranmışdır.^[1][58]

Bərkuka görə, Sülü bəyə Xəlil bəy qədər təhlükəli bir hökmdar idi. Dövrün tarixçilərinin yazdıqlarına görə, 1398-ci ilin mayında Sülü bəy Bərkukun əmri ilə Maraş yaxınlığında yerləşən yaylaqda oğlu ilə çadırda yatarkən öldürülmüşdür. Qatil Sülü bəyin oğlu Sədəqə bəy in qvardiyasından olan Əli xan idi. Məkrizi qeyd etmişdir ki, Bərkuk Əli Qəssirə Antakyada "əmir Əşərə" və Əli xana "əmir əl-təbl" rütbəsi vermişdir. Sülü bəyin oğlu Sədəqə bəy onun yerinə taxta çıxmışdır.^{[1][4][58][59]}

Sədəqə bəy Qahirəyə getmiş və hökmdarlıq üçün sultandan mənşur əldə etmişdir. O, Əlbistana qayıdan zaman taxt-taca iddialı olan Nəsrəddin Mehmed bəy ilə qarşılaşmalı olmuşdur. Onların arasında gedən mübarizə hər iki tərəfdən böyük itkilərlə nəticələnmişdir. Osmanlı sultanı I Bəyazid Qazı Bürhanəddinin torpaqlarını ilhaq etdikdən sonra onun sərhədlərində asayişi bərpa etmək qərarına gəlmişdir. 2 avqust 1399-cu ildə Əlbistanda Sədəqə bəyi taxtdan devirmiş və Mehmed bəy hökmdar olmuşdur. I Bəyəzidin bəylik işlərinə qarışması Osmanlı–Məmlük münaqişəsinin başlanğıcı olmuşdur. Bu dövlətlərin hər ikisi Zülqədəroğulları bəyliyini öz nəzarəti altında saxlamağa çalışırdı.^[60]

Zülqədəroğulları bəyliyi bəyin şəxsi idarəsi altında idi. Mənbələrdə divan və vəzirlərin olduğu qeyd edilmişdir. Əlaəddövlə Bozqurd bəyin vəzirindən bəhs edilmişdir. Vergilərin müntəzəm olaraq yığıldığı, onların toplanması və uçotu üçün məsul olan məmurların fəaliyyət göstərdiyi məlumdur.^[67]

Zülqədəroğulları bəyliyinin ordusu dövlətin yaranmasını və mövcudluğunu təmin etmişdir. Ordu adətən bəyin özü və ya onun ən yaxın qohumları tərəfindən idarə olunurdu. Bu, hər köçəri tayfada olduğu kimi, əsasən süvarilərdən ibarət idi. Əsgərlərin sayı ildən-ilə dəyişirdi. Bəylik qurulanda Qaraca bəyin beş min nəfərlik dəstəsi var idi.^[5] XIV əsrin sonuna qədər ordu 25 min nəfərə çatmışdı. 1432-ci ildə Fransa səyyah Bertrandon de la Brokyernin məlumatına görə, Zülqədəroğulları bəyinin 30 min döyüşçüsü var idi tayfanın təxminən 100 min qadını döyüşçü ola bilərdi.^[1] 1465-ci ildə Uzun Həsənin Harputu mühasirəyə aldığı zaman Zülqədəroğulları hökmdarı Məlik Arslan bəy 30 min nəfərlik ordu toplaya bilmişdi.^[68] Məlikmüzəffər Şahsuvar bəyin hakimiyyəti dövründə Zülqədəroğulları bəyliyinin ordusu Məmlük ordusunu bir neçə dəfə məğlub edəcək qədər güclü idi.^[69][70] Zülqədəroğulları bəyliyinin hökmdarı Əlaəddövlə Bozqurd bəyi məğlub etmək üçün Misir hökuməti xərcləri azaltmış və fövqəladə tədbirlər görmüşdür. Bəylikdə timar sistemi mövcud idi.^[71]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy "Əlaəddövlə Qanunnaməsi" 58 maddədən ibarət qanunlar məcəlləsini yaratmışdır^[72] və bu, Zülqədəroğulları bəyliyinin idarəçiliyindən məlum olan yeganə qanun məcəlləsidir. Məcəllə əsasında Osmanlı imperiyasında istifadə edilən timar sisteminin eynisini tətbiq edilmişdir. Məcəllə şəriət və yerli adət qanunlarını birləşdirmiş, səltənətin cinayət və torpaq qanunlarını əhatə etmişdir.^[73] Xalq Əlaəddövlə Bozqurd bəyi sevgi ilə xatırlamış, onun hakimiyyət dövründən bu günə qədər “Əlaəddövlə qanunu” və “Əlaəddövlə ədaləti” ifadələri qalmışdır.^[74] Əlaəddövlə Bozqurd bəy Hələb yaxınlığında, bəyliyin sərhədlərindən kənarda və Məmlük sultanlığının nəzarəti altında iqta torpaqlara sahib olmuşdur. Bu, Zülqədəroğulları bəyliyinin müttəfiq kimi əhəmiyyətini göstərirdi, lakin Əlaəddövlə Bozqurd bəyin ölümündən sonra bu iqta torpaqlar və ümumilikdə iqta sistemi Osmanlı dövləti tərəfindən ləğv edilmişdir.^[75]

Region Səlcuqlu, Osmanlı və Məmlük incəsənətinin təsiri ilə seçilir. Bəylik dövrünə aid ən əhəmiyyətli tikililərdən biri də Əlbistanda Osmanlı üslubunda tikilmiş Ulu məsciddir.^[76]

Məlikmüzəffər Şahsuvar bəy Zülqədəroğulları bəyliyinin öz adına sikkə zərb etdiyi məlum olan yeganə hökmdarıdır. Onun qardaşı Əlaüddövlə Bozqurd bəyin hakimiyyəti dövründə sikkə zərb edilməsi mümkündür, lakin onlar qorunub saxlanılmayıb deyə naməlumdur.^[1][77][78] Onun sikkələri çox nadirdir və sadəcə üç nüsxəsi dərc olunmuşdur. Onlardan biri Necdet Kabaklarlı kolleksiyasında, digəri Murat Uğurluer kolleksiyasında, üçüncüsü isə internetdə yayılmışdır. Bu sikkələrin çəkisi müvafiq olaraq 4.21, 2.09 və 4.11 qram, ölçüləri isə 15.5–20, 14–19 və 11–22 millimetrdir. Sikkələr 1468-ci ildən 1471-ci ilin iyununa qədər, şəhər Məmlük nəzarətinə qayıdana kimi Antepdə zərb edilmişdir. Sikkələrə aşağıdakı ərəbcə ifadə həkk olunmuşdur:^[79]

Əlaəddövlə Bozqurd bəy öz səltənətində, xüsusilə də Maraşda bir neçə memarlıq izi qoymuşdur. Həmin tikililərə 1500-1509-cu illər arasında həyat yoldaşı Şəmsə Xatun üçün inşa edilən Xatuniyyə külliyəsi,^[80] həmçinin İmarəti-Nəbəviyyə, Böyük Bağdadiyyə mədrəsəsi, Daş (Rad) mədrəsəsi, Seyid Məzlum zaviyəsi, Böyük Bağdad (Katib) xanı, 1500-cü ildə inşa edilən Bəktutiyyə məscidi, Yum Dədə türbəsi, Qədim bedesten və Maraş bazarı daxildir.^[81][76] Əlbistanda onun inşa etdirdikləri Ümmət Baba türbəsi, məscid və zaviyə, eləcə də Qədim məsciddən ibarət olmuşdur,^[82] Antepdə isə su anbarı və Əlaəddövlə məscidini sifariş etmişdir.^[83] Süleyman bəy Maraş şəhərində yerləşən ən böyük məscid olan Ulu məscid də daxil olmaqla bəzi memarlıq irsi qoymuşdur.^[4] Sözügedən məscid səlcuq üslubunda mehrab üzərində yeddi atlı təsviri ilə tikilmişdir.^[84][85]

Başqa bir mədrəsə – Kayseridə yerləşən Xatuniyyə 1432-ci ildə Mehmed bəy tərəfindən tikilmişdir.^[76][86] Ümumiyyətlə, Zülqədəroğulları bəyliyinin dövründə Maraş, Əlbistan, Afşin, Pınarbaşı, Gəmərək, Çandır, Ağdağ, Boğazlıyan, Kırşəhər, Qədirli, Harun və Antepdə 34 məscid,^[87] 12 mədrəsə,^[88] 1 imarətxana^[89] və 57 zaviyə^[90] tikmişdir.

Əlaəddövlə Bozqurd bəyin adı Avropada da geniş tanınmışdır. Onun hakimiyyətindən iki əsr sonra Avropada Kiçik Asiyanın bir hissəsi, bəyliyin torpaqlarını qismən əhatə edən "Aladuliya" ərazisini Əlaəddövlə Bozqurd bəyin şərəfinə adlandırılmışdır.^[91]

Sitat səhvi: " k " adlı qrup üçün <ref> teqləri mövcuddur, lakin müvafiq <references group="k"/> teq tapılmadı