Zövqə görə diskriminasiya (ing. Taste-based discrimination) — fərdlərə qarşı onların aid olduğu qruplara, xüsusiyyətlərinə və ya sosial mənsubiyyətinə görə subyektiv yanaşma tətbiq edilməsidir. Bu diskriminasiya növü fərdin məhsuldarlığı, bacarıqları və peşəkarlığı kimi obyektiv amillərə deyil,[1] işəgötürənlərin, müştərilərin və ya digər tərəflərin şəxsi üstünlüklərinə və ya xoşuna gəlməyən xüsusiyyətlərə əsaslanır. Məsələn, bəzi işəgötürənlər iş mühitində müəyyən etnik mənsubiyyətli və ya dini inanclı işçilərin olmasını şəxsi "zövqlərinə" uyğun görmədikləri üçün onları işə qəbul etməyə bilər.[2]
Bu növ diskriminasiya xüsusilə əmək bazarında özünü göstərir. Zövqə görə diskriminasiya zamanı işəgötürənlər müəyyən qrupları əmək bazarından kənarda saxlamaqla ədalətsiz mühit yaradırlar.[3] Bunun nəticəsində, bu qruplar daha az maaşlı və daha aşağı statuslu işlərdə çalışmaq məcburiyyətində qalır. Həmçinin, zövqə görə diskriminasiya istehlakçılar arasında da rast gəlinir. Müştərilər fərqli etnik, cinsi və ya sosial mənsubiyyəti olan xidmət təchizatçılarına qarşı mənfi münasibət göstərə bilər, bu da həmin fərdlərin işgüzar imkanlarını məhdudlaşdırır.[4]
Zövqə görə diskriminasiyanın sosial təsirləri genişdir və iqtisadi qeyri-bərabərliyin artmasına gətirib çıxarır. Belə diskriminasiya qruplararası münasibətləri pozur,[5] stereotipləri gücləndirir və cəmiyyətdə sosial gərginliyə səbəb olur. Bununla yanaşı, işəgötürənlər zövqə görə yanaşma tətbiq etməklə, bəzən daha bacarıqlı və uyğun namizədləri əldən verirlər. Bu isə onların öz iş yerlərindəki məhsuldarlığı və rəqabət qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir.[6]
Zövqə görə diskriminasiyanı azaltmaq üçün qanunvericilik mexanizmləri və ictimai maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirilməlidir. Antidiskriminasiya qanunlarının tətbiqi, işəgötürənlər üçün müxtəlifliyi təşviq edən təşəbbüslərin yaradılması və cəmiyyətin inklüziv dəyərlərə yönəldilməsi bu problemin həlli üçün əsas addımlardır.[7] Belə yanaşmalar həm sosial harmoniya, həm də iqtisadi səmərəlilik baxımından cəmiyyətin ümumi inkişafına töhfə verə bilər.
Zövqə görə diskriminasiyanın tarixi insan cəmiyyətlərinin yaranması ilə bağlıdır və əsasən sosial qruplar arasında fərqliliklərin qəbul edilməməsi ilə ortaya çıxmışdır. İlk dövrlərdə bu, qəbilələr və tayfalar arasında etnik, dini və ya mədəni fərqlərə görə baş verirdi. Orta əsrlərdə Avropada dini mənsubiyyət zövqə görə diskriminasiyanın əsas səbəblərindən biri olmuş, yəhudilər və müsəlmanlar tez-tez təqib olunmuşdur. ABŞ-da isə XIX və XX əsrlərdə irqi diskriminasiya zövqə görə yanaşmanın ən açıq formalarından biri kimi nəzərə çarpırdı.
Zövqə görə diskriminasiya təkcə irqi və dini məsələlərlə məhdudlaşmamış, həmçinin cinsiyyət, sosial sinif və cinsi orientasiya kimi digər sahələrdə də geniş yayılmışdır. XX əsrdə qadınların iş bazarına çıxışında və yüksək vəzifələrdə təmsil olunmasında bu diskriminasiya tez-tez müşahidə edilirdi. Müasir dövrdə isə bu fenomenin açıq formaları azalsa da, müxtəlif ölkələrdə hələ də fərqli sosial qruplara qarşı gizli zövqə görə diskriminasiya halları davam edir.[8]
Statistik diskriminasiya və zövqə görə diskriminasiya arasında əsas fərq onların motivasiya və tətbiq üsullarındadır. Statistik diskriminasiya fərdlər haqqında qərarların statistik məlumatlara və qrupların ortalama göstəricilərinə əsaslanaraq qəbul edildiyi halda, zövqə görə diskriminasiya şəxsi üstünlüklərə, zövqlərə və ya xoşagəlməzliyə əsaslanır. Məsələn, statistik diskriminasiya zamanı işəgötürən müəyyən bir qrupun məhsuldarlıq göstəricilərinin aşağı olduğunu düşünərək bütün üzvlərini eyni cür qiymətləndirir, zövqə görə diskriminasiya zamanı isə işəgötürən şəxsi antipatiya və ya üstünlükləri səbəbindən həmin qrupa mənsub olan fərdləri işə qəbul etmir.
Statistik diskriminasiya daha çox rasional və məlumat əsaslı olsa da, obyektiv olmayan nəticələrə səbəb olur. Zövqə görə diskriminasiya isə daha çox emosional və subyektiv yanaşmaya əsaslanır. Hər iki diskriminasiya növü sosial ədalətsizlik və qeyri-bərabər imkanlar yaradır, lakin onların səbəbləri və mexanizmləri fərqlidir. Bu fərqlərə baxmayaraq, hər iki halın qarşısını almaq üçün qanunvericilik və maarifləndirmə tədbirləri vacibdir.
- ↑ Baert, Stijn; Pauw, Ann-Sophie De. "Is ethnic discrimination due to distaste or statistics?". Economics Letters. 125 (2). 2014: 270–273. doi:10.1016/j.econlet.2014.09.020. hdl:1854/LU-5704419. 2025-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ Krueger, Alan B. "Economic Scene; Sticks and stones can break bones, but the wrong name can make a job hard to find". The New York Times (ingilis). 2002-12-12. ISSN 0362-4331. 2018-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-03.
- ↑ Autor, David. "Lecture Note: The Economics of Discrimination — Theory". 2003-11-24. 2022-06-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ Neilson, William; Ying, Shanshan. "From taste-based to statistical discrimination". Journal of Economic Behavior & Organization. 129. 2016: 116–128. doi:10.1016/j.jebo.2016.06.001.
- ↑ Moser, Petra. "Taste-based discrimination: evidence from a shift in ethnic preferences after WWI". Explorations in Economic History. 49 (2). 2012: 167–188. doi:10.1016/j.eeh.2011.12.003.
- ↑ Discrimination, Taste For // International Encyclopedia of the Social Sciences (ingilis). 2008. 2024-11-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-09.
- ↑ Siddique, Zahra. "Evidence on Caste Based Discrimination". Labour Economics. 18. 2011: S146–S159. doi:10.1016/j.labeco.2011.07.002.
- ↑ Bryson, Alex; Chevalier, Arnaud. "Is there a 'taste for discrimination'?". VoxEU.org. 2014-08-15. 2018-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-03.