Zöhri

Mədinədə anadan olub. Qureyşin Bəni Zöhrə qoluna mənsubdur. Babasının atası olan Abdullah ibn Şihab Uhudda Məhəmməd peyğəmbərə qarşı vuruşub və hətta onu yaralayıb.^[2] İslamdan sonra atası Müslim və qohumları, Əməvilərə qarşı üsyan qaldıran Abdullah ibn Zübeyri dəstəkləyiblər. Anasının Aişə bint Abdullah əl-Əkbər yaxud da Bintu Əhban ibn Əfsa əl-Kinaniyyə olduğu deyilib. "Siqa" olan qardaşı Əbu Məhəmməd Abdullah özündən əvvəl vəfat edib. Qardaşının oğlu ondan çoxlu hədislər rəvayet edib. Bir qızı olan Zöhri, onu qardaşı oğlu Məhəmmədə ərə verib. Bu nikahdan bir nəvəsi dünyaya gəlib. Varis olaraq özünə bir nəvəsi qalan Zöhri, onu da fəsiq olduğu üçün xoşlamayıb.

Təhsilə Quranı əzbərləməklə başlayıb. Səksən güb ərzində Quranı əzbələyərək bitirib.^[3][4] Səhabə olan dayısı Abdullah ibn Saləbə ibn Sueyrdən nəsəb elmini öyrənib.^[3] Görüşüb hədis rəvayət etdiyi səhabələr bunlardır:

• Ənəs ibn Malik,
• Mahmud ibn Rəbi,
• Səhl ibn Səad,
• Əbüt-Tufeyl,
• Saib ibn Yezid,
• Əbdürrəhman ibn Əzhər.

O, Ənəs ibn Malikin (hədis rəvayətində) ən etibarlı tələbəsi hesab olunur.^[5] Əbu Hüreyrə, Əban ibn Osman, Rafi ibn Hədic və Ubadə ibn Samitdən etdiyi rəvayətləri də mürsəl hesab olunur. Fiqhi və qiraəti Səid ibn Müsəyyəbdən, hədis və tarixi Urvə ibn Zübeyrdən, digər elmləri də Ubeydullah ibn Abdullahdan öyrənib. Səkkiz il dərs aldığı müəllimi Səid ibn Müsəyyəb onun belə demişdir:

"Öz yerinə sənin kimisi (red — Zöhri) qoyub gedən şəxs ölmüş sayılmaz."^[6]

Yuxardakı şəxslərdən başqa o, Ubeydullah ibn Əbu Səvr, Əta ibn Əbu Rəbah, Əbdürrəhman ibn Hörmüz əl-Ərəc, Səlim ibn Abdullah ibn Ömər, Həmzə ibn Abdullah ibn Ömər və Ubeydullah ibn Abdullah ibn Ömərdən və həmçinin Qasım ibn Məhəmmədin tövsiyəsi ilə Əmrə binti Əbdürrəhmandan elm almışdır. Dəməşqdə onu Əbdülməlik ibn Mərvan ilə tanış edən Kəbisə ibn Züeyb də onun mühüm müəllimlərindən biri olmuşdur. Zöhrinin sonrakı illərdə öz yaşıdları arasında ön plana çıxmasının səbəbi budur: Gəncliyin verdiyi utancaqlıqla elm məclislərində sual verməyə və ön sıralara keçməyə çəkinən yaşıdlarının əksinə olaraq, onun müəllimlərə sual verməkdən çəkinməməsi və yaşına baxmadan hər kəsdən elm öyrənməsidir. Bundan əlavə, həmin dövrdə bəzi dostlarının etirazına baxmayaraq, daim özü ilə yazı materialları gəzdirər, eşitdiyi hər şeyi qeyd edər, xüsusilə uzun mətnli hədisləri əzbərləmək üçün bu materiallardan istifadə edərdi. Təsnif dövrünün önəmli şəxsiyyətlərinə müəllimlik edən Zöhridən minlərlə insan hədis nəql etmişdir. Bunların arasında həm də onun müəllimi olan Əta ibn Əbu Rəbah və Ömər ibn Əbdüləzizdən başqa, Məhəmməd ibn Vəlid əz-Zübeydi, Şüəyb ibn Əbu Həmzə, Uqeyl ibn Xalid əl-Əyli, Yunus ibn Yezid, Mamər ibn Rəşid, Süfyan ibn Uyeynə və Malik ibn Ənəs kimi adlar da vardır.

Zöhri 17 Ramazan hicri 124-cü ildə (742) Vədil-qura yaxınlığındakı (öz mülkü olan) Şəğb adlanan yerdə vəfat etmiş və orada dəfn edilmişdir.^[1]

Zöhrinin bir hədis alimi kimi şöhrəti yalnız hədislərin yazıya alınması (tədvin) sahəsindəki rolu ilə məhdudlaşmır. Onun hədisçilikdəki önəmi – etibarlı ravi olması, çoxlu sayda hədis rəvayət etməsi, Hicaz və Şam bölgələrinin hədislərini ən yaxşı bilən şəxs kimi illərlə bu bölgələr arasında səyahət edərək elmi əlaqələrin istiqamətini müəyyənləşdirməsi, Şam bölgəsində isnadlı hədis rəvayətinə başlanğıc verməsidir. Zöhri, təbəüt-tabiin dövründə fikirləri və əsərləri ilə təsirli olan, təsnif dövrünün erkən mərhələlərinə aid əsərlər ortaya qoyan əsas şəxslərə müəllimlik etməsi kimi xüsusiyyətləri ilə də önəmlidir.

Mədinə əhlinin hədislərini ən yaxşı bilən, hədisləri üsuluna uyğun və düzgün şəkildə rəvayət edən şəxs kimi tanıdılan Zöhri,^[7][8] eyni zamanda Əhməd ibn Hənbəl və Nəsainin fikrincə "ən səhih isnadlar" arasında yer alır.^[9][10][11]

Təxminən qırx beş il ərzində Şam ilə Hicaz arasında elmi məclisləri gəzən Zöhri, heç kimsədən yeni hədis öyrənmədiyini iddia edəcək qədər çox hədis bilirdi. Ondan nəql edilən hədislərin sayı təxminən 2200 olub, onların yarısı müsənnəd – yəni mərfudur. Təxminən 200-ü güvənilməyən ravilərdən nəql olunub və bu rəvayətlər arasında təxminən əlli ədəd ixtilaflı olsa da, bunlar tamamilə zəif sayılmır .^[12][13]

Zöhri, Dəməşqdə rəvayət etdiyi hədislərin xalq tərəfindən isnadsız şəkildə nəql edildiyini görərək buna etiraz etmiş və bu səbəblə Dəməşqlilər isnadla hədis rəvayət etməyə başlamışdır.^[14] Malik ibn Ənəsin "Hədisləri isnadla ilk rəvayət edən şəxs Zöhridir" fikri^[15][16] bütün İslam coğrafiyasında isnad praktikasının ona aid olması deyil, daha çox Şam bölgəsində bu sahədə öncülük etdiyinə işarədir. Çünki isnad istifadəsi Hicaz və İraq kimi bölgələrdə daha əvvəl başlamışdır.

İsnadı rəvayətlərin nəzarətsiz yayılmasının qarşısını alan bir yəhər və cilov kimi görən Zöhri,^[17] vəfatından qısa müddət əvvəl Məkkədə dərs verdiyi gənc Süfyan ibn Uyeynənin bir hədisi isnadsız öyrənmək istəməsi üzərinə "Nərdivansız damaya çıxa bilərsənmi?" deyə cavab vermişdir.^[18] İsnada olan bu həssasiyyətinə baxmayaraq, Zöhri bəzən mürsəl hədislər rəvayət etdiyi üçün tənqid olunmuşdur. Onun mürsəlləri yalnız səhabəni deyil, ondan sonrakı ravini də buraxdığı üçün, böyük tabiinlərin mürsəllərindən fərqlənmişdir və Səid ibn Müseyyəb və Urvə ibn Zübeyr kimi tabiilərin mürsəlləri ilə eyni səviyyədə qəbul olunmamışdır.

Bəzi mürsəl rəvayətlərini isə, məsələn Süleyman ibn Ərqam kimi özü ilə müqayisədə zəif ravidən aldığı məlum olmasın deyə mürsəl şəkildə nəql etdiyi iddia olunmuş və bu səbəblə Yəhya ibn Səid əl-Qəttan, Şafii, Yəhya ibn Main və Əli ibn Mədini kimi alimlər onları dəlil olaraq qəbul etməmişlər. Lakin Əhməd ibn Salih ət-Təbəri bu fikrə etiraz etmişdir.^[19] Malik ibn Ənəsin "əl-Muvatta" adlı əsərində Zöhriyə aid mürsəl hədislərə yer verməsi bu növ rəvayətlərin tamamilə nəzərə alınmadığını göstərir.

Zöhrinin hədislərin yazıya alınması ilə bağlı mövqeyi müxtəlif şəkildə təqdim olunmuşdur. Bəzi mənbələrdə gənclik illərində öyrəndiyi hər şeyi qeyd etdiyi,^[20] bəzilərində isə başqaları yazarkən onun yazmadığı, yalnız uzun mətni olan hədisləri bir dəfə yazıb əzbərlədikdən sonra məhv etdiyi bildirilmişdir.^[21] Bu məlumatlar onun gənclik illərində hədis yazımına prinsipial olaraq qarşı olmadığını göstərir.

Müəllimlik dövründə əvvəlcə hədislərin yazılmasına icazə vermədiyi, tələbələrindən ilk eşitdikləri anda əzbərləmələrini istədiyi, dərslərdə imladan çox sual-cavab üsuluna üstünlük verdiyi,^[22] lakin Hişam ibn Əbdülməlik tərəfindən övladları üçün hədis imla etməyə məcbur edildikdən sonra bu fikrini dəyişdiyi və hər kəsə hədis yazdırmağa başladığı məlumdur. Bu qərarında ikinci səbəb, bəzi hədislərin İraq raviləri tərəfindən dəyişdirildiyini görməsi ola bilər. "Buradan bir qarış çıxan hədis İraqa gedəndə bir qulac olur" və "Məşriqdən gələn bu tanımadığımız rəvayətlər olmasaydı, biz hədis yazımına icazə verməzdik" sözləri bu kontekstdə qiymətləndirilməlidir.

Zöhrinin tarixçiliyi sahəsində də özəlliklərindən biri tarixlə bağlı rəvayətləri yazıya almasıdır.^[23] Tədvin dövründə ona çatan hər hədisi qeyd etdiyinə şübhə yoxdur, çünki bu onun rəsmi fəaliyyəti idi. Evinin kitablarla dolu olduğu^[24] və ya çox az kitabı olduğu və vəfatından sonra kitab buraxmadığına dair məlumatlar^[25] bir-birinə zidd deyil. Yəqin ki, dövrünün bir çox alimi kimi o da şəxsi nüsxələrini zamanla məhv etmişdir. Zöhrinin vəfatından sonra kitablarının tələbəsi Müaviyə ibn Yəhya əs-Sədəfi tərəfindən alındığını iddia edən M. Kukun istinad etdiyi rəvayətdəki mətnlər isə birbaşa Zöhrinin şəxsi əsərləri deyil, başqaları tərəfindən onun rəvayətlərindən tərtib edilmiş kitablardır.

Sonrakı hədis üsulu kitablarında Zöhrinin "təhəmmül və əda yolları" başlığı altında müzakirə olunan bəzi fikirləri məlumdur. Zöhri, sema (dinləmə) ilə qiraət (oxuma) arasında fərq qoymamış və bu iki yolla alınan hədislərin "haddəsənə" ifadəsi ilə rəvayət edilə biləcəyini qəbul etmişdir. Yazılı mətni ya özü, ya da tələbəsi oxumadan yoxlayıb rəvayətə icazə verdiyi icazətli münavələ üsulunu tətbiq etdiyi düşünülür. Bu, bəzi mənbələrə görə eyni zamanda ilam üsulunun ilk nümunəsidir. Bəzi tələbələrinə isə mükatəbə (məktub vasitəsilə) ilə hədis rəvayət etmişdir. Süfyan əs-Səvri isə onun və ya tələbəsinin oxumadığı mətni rəvayətə icazə verməsini düzgün saymadığı üçün ondan heç bir hədis almamışdır.

Zöhri, Abdullah ibn Ömərin azad etdiyi köləsi Nafidən hədis rəvayət etməmişdir. Bu, onun dövründə "məvalidən hədis alınmaması" prinsipinə sahib olduğu şəkildə şərh olunmuşdur. O isə açıqlamasında Nafi vasitəsilə İbn Ömərdən aldığı hədisləri sonradan İbn Ömərin oğlu Səlimdən eşitdiyini və Səlimi daha etibarlı saydığı üçün ondan rəvayət etdiyini demişdir. Əgər səhabələrin övladlarından hədis alma imkanı varsa, başqalarına müraciət etməyə ehtiyac duymadığını bildirmişdir. Ancaq Süleyman ibn Yəsar, Tavus ibn Keysan və Əbdürrəhman ibn Hörmüz əl-Ərəc kimi məvalidən də hədis rəvayət etməsi onun bu məsələyə prinsipial şəkildə qarşı çıxmadığını, yalnız bəzi rəylərə etiraz etdiyini göstərir.

Zöhri, hədis dərslərini əsasən evində və məscidlərdə keçirmişdir. Hədis məclislərindəki davranışları onun tələbələrinin ehtiyaclarını nəzərə alan yaxşı bir müəllim olduğunu göstərir. "Dərs uzandıqca şeytan araya girər" sözü ona aiddir. Zöhri dərs aralarında şeir və söhbətə yer verərdi ki, tələbələri dincələ bilsin. Həmişə yaddaşa güvənməyi tövsiyə edər, eşitdikləri hədisi dərhal əzbərləmələrini və müəllimdən təkrar etməyi istəməmələrini tövsiyə edərdi. Öz gənclik illərində öyrəndiyi hədisləri evindəki cariyələrə təkrar etdiyini söyləyərdi və yaddaşı gücləndirəcək müxtəlif texnikalar təklif edərdi. Bəzən bədəvilərin yanına gedərək onlara hədis və fiqh öyrətdiyinə dair rəvayətlər də həm onlara, həm də özünə faydalı bir təcrübə olaraq qəbul edilə bilər.

Zöhrinin dərslərində hədisləri əzbərdən rəvayət etdiyi, yazılı mətni yanında saxlamadığı anlaşılır. Hişam ibn Əbdülməlik onun yaddaş gücünü yoxlamaq üçün eyni hədisləri müxtəlif vaxtlarda ona yazdırmış, Leys ibn Səad isə onun kitablarını görmək istəsə də bu istək rədd edilmişdir. Bu da onun yaddaşına nə qədər güvəndiyini göstərir.^[1]

Zöhri, təfsir sahəsində çoxlu əsəri olmayan, lakin təfsir elminin təşəkkül dövründə aktiv olmuş bir şəxsiyyətdir. O, əsasən rəvayət təfsiri ilə məşğul olmuş və təfsirə dair məlumatları səhabə və tabiindən eşitdiyi xəbərlərlə ötürmüşdür. Onun yanaşmasında ayələrin təfsirində şəxsi rəyə, yəni ictihada geniş yer verilmədiyi görünür. Bu, onun elmi ehtiyatkarlığını və sünnəyə sadiqliyini göstərir. Əsasən ayələrin nüzul səbəbləri, mücməl (red — ümumi və qısa) ayələrin izahı, əhkam ayələri və bəzi Quran qissələri ilə bağlı rəvayətləri olmuşdur. Zöhrinin təfsirə dair sözləri daha sonra Təbəri, İbn Kəsir və digər klassik təfsirçilər tərəfindən rəvayət zənciri ilə qeyd olunmuşdur. Bununla belə, Zöhrinin təfsirdə müstəqil fikirləri və ya yazılı təfsir əsəri bizə gəlib çatmamışdır. Onun təfsir sahəsindəki yeri əsasən təfsir rəvayətlərindəki etibarlı ravi mövqeyi ilə müəyyən edilir.^[1]

Zöhri, həm də ilk İslam tarixçilərindən biri hesab olunur. Xüsusilə siyər və məğazi sahəsində ilk yazılı məlumat toplayan alimlərdəndir. Onun bu istiqamətdəki fəaliyyəti həm siyər sahəsinin təşəkkülü, həm də tarixçiliyin isnad əsaslı formada qurulmasına təsir göstərmişdir. O, səhabələrdən və tabiindən öyrəndiyi məlumatları dəqiqliklə və isnadla nəql etmişdir. Bu rəvayətlərdə hadisələrin məkanı, vaxtı və səbəbləri də qeyd olunmuş, bu da tarixçiliyin elmi-metodiki çərçivədə inkişafına zəmin yaratmışdır. Zöhrinin siyər və tarixə dair rəvayətləri İbn İshaq, Vəqidi və Təbəri kimi sonrakı tarixçilərin əsərlərində öz əksini tapmışdır. Əlavə olaraq, Zöhri bir sıra İslamdaxili hadisələr, məsələn, Əməvilər dövründəki siyasi hadisələr, fitnələr və qəyyumluq sistemləri ilə bağlı məlumatları da nəql etmişdir. Onun tarix sahəsində isnad prinsipinə sadiq qalması, tarix və hədis elmləri arasında metodiki əlaqənin qurulmasına kömək etmişdir.^[1]

Zöhri fiqh sahəsində həm müctəhid, həm də rəvayətçi kimi tanınmışdır. O, Əhli-Mədinə fiqh məktəbinin əsas nümayəndələrindən biri olaraq, Mədinə əməlinə və hədislərə əsaslanan fiqh anlayışını inkişaf etdirmişdir. Zöhri, fiqh məsələlərində ehtiyatlı və sabit yanaşma sərgiləmiş, şəxsi rəyə əsaslanan ictihadlara qarşı ehtiyatlı olmuşdur. Onun fiqhə dair fətvaları və görüşləri, tələbələri və sonrakı nəsil alimlər tərəfindən toplanaraq istifadəyə verilmişdir. Fiqh nöqteyi-nəzərindən bəzən İbrahim ən-Nəxai, Həmmad ibn Əbu Süleyman, Hakəm ibn Uteybə və Qətadədən üstün hesab olunmuşdur. İbn Qeyyimin verdiyi məlumata görə, Zöhrinin fətvaları üç cilddə toplanmışdır.^[26] Bu da onun fiqh sahəsindəki zəngin bilik və təcrübəsini göstərir. Zöhrinin fiqhə dair görüşləri, həmçinin Malik və Şafii kimi görkəmli fiqh alimləri tərəfindən də təsirli olmuşdur. Onun fiqh sahəsindəki fəaliyyəti, İslam hüququnun inkişafında mühüm rol oynamışdır.^[1]

1. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7} "Zühri". 11.04.2025 tarixində arxivləşdirilib.
2. ↑ İbn Hişam. əs-Sirə (ərəb). III. Beyrut: Darul-fikr. 27.
3. ↑ ^{1 2} "أخبار الزهري". 11.04.2025 tarixində arxivləşdirilib.
4. ↑ Zəhəbi. Aləmun-nubəla (ərəb). V. Beyrut. 1981–85. 332.
5. ↑ İbn Əsakir, Əbül-Qasım. əz-Zuhri (ərəb). Beyrut: nşr. Şükrullah ibn Nimətullah əl-Qucani. 1982. 43, 50–51, 103.
6. ↑ Zəhəbi. Aləmun-nubəla (ərəb). V. Beyrut. 1981–85. 337.
7. ↑ Tirmizi. əl-İləl (ərəb). V. İstanbul: nşr. İbrahim Atvə İvaz. 1992. 748.
8. ↑ İbn Əsakir, Əbül-Qasım. əz-Zuhri (ərəb). Beyrut: nşr. Şükrullah ibn Nimətullah əl-Qucani. 1982. 94–98.
9. ↑ ən-Nisaburi, Hakim. Mərifətu ulumil-hədis (ərəb). Beyrut: nşr. Seyid Muəzzəm Hüseyn, əl-Məktəbut-ticari. 53–56.
10. ↑ Mizzi. Təhzibul-Kəmal (ərəb). X. Beyrut. 1982–92. 152.
11. ↑ Mizzi. Təhzibul-Kəmal (ərəb). XXVI. Beyrut. 1982–92. 435.
12. ↑ əl-Əsqəlani, İbn Həcər. Təhzibut-Təhzib (ərəb). Beyrut. 1991. 286.
13. ↑ əd-Dari, Haris Süleyman. əl-İmamuz-Zuhri və əsəruhu fis-sunnə (ərəb). Mosul. 1985. 329–340.
14. ↑ İbn Səad. ət-Təbəqatul-kubra (ərəb). VII. Qahirə: nşr. Əli M. Ömər. 2001. 437.
15. ↑ İbn Əbu Hatim. əl-Cərh vət-tədil (ərəb). I. Heydərabad. 1952–53. 20.
16. ↑ İbn Əbu Hatim. əl-Cərh vət-tədil (ərəb). VII. Heydərabad. 1952–53. 74.
17. ↑ Tirmizi. əl-İləl (ərəb). V. İstanbul: nşr. İbrahim Atvə İvaz. 1992. 754.
18. ↑ Zəhəbi. Aləmun-nubəla (ərəb). V. Beyrut. 1981–85. 347.
19. ↑ İbn Əsakir, Əbül-Qasım. əz-Zuhri (ərəb). Beyrut: nşr. Şükrullah ibn Nimətullah əl-Qucani. 1982. 157–160.
20. ↑ İbn Səad. ət-Təbəqatul-kubra (ərəb). VII. Qahirə: nşr. Əli M. Ömər. 2001. 433.
21. ↑ Mizzi. Təhzibul-Kəmal (ərəb). XXVI. Beyrut. 1982–92. 434.
22. ↑ İbn Əsakir, Əbül-Qasım. əz-Zuhri (ərəb). Beyrut. 1982. 145.
23. ↑ əd-Duri, Əbdüləziz. The Rise of Historical Writing among the Arabs (ingilis). Prinston. 1983. 121.
24. ↑ İbn Hellikan,. Vəfəyat (ərəb). IV. Beyrut: nşr. Ehsan Abbas. 1968-72 → 1978. 177–178.
25. ↑ Mizzi. Təhzibul-Kəmal (ərəb). XXVI. Beyrut. 1982–92. 435.
26. ↑ İbn Qeyyim. İlamul-muvaqqin ən rabbil-aləmin (ərəb). I. Qahirə: nşr. M. Muhyiddin Əbdülhəmid. 1955. 23.